All posts from the Category: hindi

Editor’s note: Babaji Girish Sharma, is an officiating priest and Kathāvācaka based in Mauritius. He performs Kathās on both Śrīrāmacaritamānasa and Śrīmadbhāgavatam. Readers can read more about him under here. Earlier this year, he came in contact with Shri Tulsi Peeth Seva Nyas and met Gurudeva to take his blessings. He sent us the following article on his first Darśana of Gurudeva. Last April during Caitra Navarātra I was scheduled to hold a nine-day Rāmakathā on the occasion of Rāmanavamī in Mauritius. While preparing for the Kathā, I was surfing the Internet and came across the official website of Jagadguru Rambhadracarya Ji Maharaj.  Without hesitation, I click on the link as I was eager to know more about him. The pictures of Guruji, especially his face, depicting purity were so enrapturing that I kept looking at them for long. I read about Guruji and was astonished to know that despite losing his physical eyesight in childhood, he has not only memorized the entire Rāmacaritamānasa but has also composed so many poetic works and has established such a huge legacy. I felt the life of His Holiness is very inspiring and is a perfect example of the saying “where there is a will there is a way.” As after Rāmanavamī (April 1, 2012) I was about to visit India, I thought why not to make this visit an opportunity to have the holy Darśana of such a great Sādhu. Immediately I started establishing contacts with the Chitrakoot Āśrama. By the mercy of Lord Rāma, very soon I received an email from the Āśrama, giving me full details of Guruji’s programs as well as some contact numbers. I was very glad as well as nervous knowing that shortly I would be having Darśana of such a rare divine soul. I started thinking how am I going to introduce myself, what am I going to say, what might be the reaction of Guruji and so on … a kind of mixed feeling was in my mind – fear as well as happiness. Nevertheless, I was determined for the Darśana. Once I landed in New Delhi, I started planning how to meet Guruji. I had to go to Varanasi and once reached there; inquiring about Guruji, I was informed that Guruji was holding a Mānasa Sammelana in a village three hours by road from Varanasi. The very first occasion I had, I arranged for a taxi and set forth to meet him. After some difficulties to find the exact location, finally I reached the village where Guruji was about to arrive. I waited for around one hour and was then informed that Guruji had just reached the rest house which was some 8 kms from where I was waiting. I took the taxi and finally reached the place. There were a few people, a small crowd, greeting His Holiness and from outside it was very difficult for me to get in or get noticed. However, I managed to call Jay – the close associate of Guruji, a boy around 10–12 years. As he knew already I was supposed to come, he easily recognized me and guided me inside. When I got inside the room, Guruji was seated on a Khaat and people were meeting him one by one.  I came in front and paid my obeisance to His lotus feet, by that time he already knew my name and that I came from Mauritius through Jay,  he held my hand and started talking to me normally. All the fear and nervousness I had were gone. I did not have to introduce me or to plan any formal talk – nothing. Guruji was speaking in such a friendly manner to me that I felt like knowing him for a long time. I did not feel at all that it was our first meeting.  I could not believe my eyes that I had the great privilege of meeting Jagadguru Rambhadracharya Ji for the first time.  He made me so much at ease that I already felt being part of his associates. I shall never forget the way Guruji gave me a few pieces of apple that was offered to him. We had a talk for about half an hour and I was invited to attend Guruji’s program in the evening.  It was a moment that has marked my life. I found in Guruji a rare combination. While steadfast in the ancient principles of his profound faith, he had the gift of generous adaptability. With his quick wit and great spirit, he was well fitted to promote reconciliation and truth among the religious seekers of the world. He brought peace and joy to multitudes. I believe that Jagadguru Rambhadraacharya Ji is one of the finest figures of wisdom and humanity that this generation has seen. He is a special person in every way. He is a magnificent world teacher for whose teachings this century is ripe. He seems to me to be a liaison officer between the efficiency of this country and the spirituality of the world. Each needs the other and each must have the mingling of the two. Such a leader as Jagadguru Rambhadracarya Ji is sorely needed. His philosophy appeals to the thinker, to those unsatisfied by materialism, who are weary of the evanescent, the unreal, which flee like shadows before the light of truth. Guruji is a God-filled seer and saint, philosopher and poet who experienced a multitude of the innumerable aspects of Ultimate Reality…. A rare genius who has penetrated further than most men into the secrets of spiritual existence.

Babaji Girish Sharma Reservoir Road, Camp-fouquereaux, Mauritius

श्रीगङ्गामहिम्नस्तोत्रम् (१९९७) की रचना के विषय के विषय में पिछली कड़ी में बताया गया था। इस कड़ी में इसके प्रकाशन से सम्बन्धित जानकारी दी जा रही है। श्रीगङ्गामहिम्नस्तोत्रम् का गुरुदेव द्वारा प्रणीत हिन्दी टीका के साथ प्रथम प्रकाशन राघव साहित्य प्रकाशन निधि, हरिद्वार, द्वारा गङ्गा दशहरा संवत् २०५४ (तदनुसार जून १५, १९९७ ई) के दिन किया गया। स्तोत्र की लोकप्रियता बहुत अधिक बढ़ जाने के कारण आस्तिक जनता की माँग को ध्यान में रखते हुए इस पुस्तक को गङ्गा दशहरा संवत् २०६७ (तदनुसार जून १३, २००९ ई) के दिन जगद्गुरु रामभद्राचार्य विकलाङ्ग विश्वविद्यालय द्वारा पुनः प्रकाशित किया गया। इस द्वितीय संस्कारण के प्रकाशन की व्ययसेवा हरे कृष्ण सेवान्यास समिति (पंजीकृत), ए-१५९ आशियाना कैंट रोड मुरादाबाद (उ०प्र०), के द्वारा की गयी। श्रीराघव परिवार इस समिति का आभारी है। पुस्तक का मूल्य मात्र दस रुपये है। The composition of Śrīgaṅgāmahimnastotram (1997) was described in the previous post. In this post, some information about its publication is given. Śrīgaṅgāmahimnastotram, along with a Hindi commentary by Gurudeva himself, was first published by Shri Raghav Sahitya Prakashan Nidhi, Haridvar, on June 15 1997, the day of Ganga Dussehra. The Stotra was quite popular and keeping in mind the demand of religious people, its second edition was published by Jagadguru Rambhadracharya Handicapped University on June 13 2009, also the day of Ganga Dussehra. The publications cost of the second edition was borne by Hare Krishna Seva Nyas Samiti, A-151 Ashiyana Cantt Road Muradabad (U. P.). The Śrīrāghavaparivāra is indebted to the Samiti for their generous gesture. The book is priced at INR 10 only. श्रीगङ्गामहिम्नस्तोत्रम् का दूसरा श्लोक भी शिखरिणी छन्द में है। The second verse of Śrīgaṅgāmahimnastotram is also in the Śikhariṇī metre.

समुद्भूता भूम्नश्चरणवनजातान्मधुरिपो- स्ततो धातुः पात्रे गदितगुणगात्रे समुषिता । पुनः शम्भोश्चूडासितकुसुममालायिततनुः सुरान्त्रीन्सत्कर्त्तुं किल जगति जागर्षि जननि ॥

samudbhūtā bhūmnaścaraṇavanajātānmadhuripo- stato dhātuḥ pātre gaditaguṇagātre samuṣitā । punaḥ śambhoścūḍāsitakusumamālāyitatanuḥ surāntrīnsatkarttuṃ kila jagati jāgarṣi janani ॥

अन्वय – भूम्नः मधुरिपोः चरणवनजातात् समुद्भूता। ततः गदितगुणगात्रे धातुः पात्रे समुषिता। पुनः शम्भोः चूडासितकुसुममालायिततनुः। जननि। जगति किल त्रीन् सुरान् सत्कर्त्तुं जागर्सि। भावार्थ – हे माँ गङ्गे! आप सर्वप्रथम वेदवेद्य भूमा मधुसूदन भगवान् नारायण के चरणकमल से प्रकट हुईं, तदनन्तर जिस कमण्डलु के प्रत्येक अंग की गुणावलि का गान वेदों ने किया है, भगवान् ब्रह्माजी के उसी पवित्र जलपात्र (कमण्डलु) में विश्राम लिया, पुनः भगवान् शंकर की चूड़ामणि की कुसुममाला बनकर आपने अलौकिक शोभा प्राप्त की । वस्तुतः इन तीनों देवताओं को सम्मानित करने के लिए ही आप संसार में जागरूक हैं क्योकि यदि आपकी पूर्वोक्त ये तीनों लीलाएँ न रही होतीं तो कदाचित् विधिहरिहर का इतना सम्मान न होता। “O mother Gaṅgā! To begin with, you manifested from the lotus-feet of the all-pervading Viṣṇu, the slayer of the demon named Madhu. Then, you rested in the creator Brahmā‘s pious water-jar, the virtues of whose parts have been sung by the Vedas. And again, you formed the garland of flowers for the locks of  the auspicious Śiva. Verily, you are awake (have arisen) in this world to honour the three deities of Brahmā, Viṣṇu and Śiva. Had you not performed the three actions, perhaps Brahmā, Viṣṇu and Śiva would not have been honoured so much.
Editor’s note: This article by Gurudeva explains the meaning of the beautiful verse at the end of Śrīrāmarakṣāstotram (श्रीरामरक्षास्तोत्रम्).

राम रामेति रामेति रमे रामे मनोरमे। सहस्रनाम तत्तुल्यं रामनाम वरानने॥

– श्रीरामरक्षास्तोत्रम्

जिस प्रकार भगवान् वेद निरस्त समस्तपुंदोषशंकापंककलंकावकाश तथा भगवन्निश्वास होने से भ्रम, प्रमाद, विप्रलिप्सा, करणापाटव आदि दूषणों से सर्वथा दूर तथा भगवान् की सत्ता में परमप्रमाण  और भगवद्रूप ही हैं उसी प्रकार वेदार्थ के उपबृंहण रूप पुराण, संहिता एवं रामायण, महाभारत में कहे हुए मंत्रद्रष्टा महर्षियों के वाक्य भी वेद ही की भाँति परम प्रामाणिक हैं। इतना अन्तर अवश्य है कि वेदों में स्वतः प्रामाण्य है तथा स्मृति, पुराण, इतिहास आदि में परतः प्रामाण्य है अर्थात् स्मृति आदि का प्रामाण्य वेदसापेक्ष है और वेदों के प्रामाण्य में किसी की कोई अपेक्षा नहीं है। पर जैसे वेद स्वयं की कृपा से ही समझ में आ सकते हैं उन पर मानव की बुद्धि का कोई बस नहीं चलता उसी प्रकार पुराण आदि भी अपनी बुद्धि के बल पर नहीं समझे जा सकते। वे तो अपनी अहैतुकी अनुकम्पा से ही साधकों को कभी-कभी अपना मर्म बता देते हैं। इसका एक अनुभव मुझे अभी-अभी अर्थात् ८-९-९८ की ब्रह्मवेला में हुआ। श्रीरामरक्षास्तोत्र का प्रायः बहुतेरे आस्तिक जन निरन्तर पाठ करते हैं और मुझे भी श्रीरामरक्षा का पाठ करते चालीस वर्ष हो गये परन्तु श्रीरामरक्षास्तोत्र के अन्तिम श्लोक का लाखों प्रयत्न करने पर भी मुझे अब तक अर्थ स्पष्ट नहीं हो पाया। यह श्लोक वेदव्यास विरचित पद्मपुराण का है। इसकी कथा इस प्रकार है— एक बार भूतभावन भगवान् शंकर ने अपनी प्राणवल्लभा पार्वती जी से अपने ही साथ भोजन करने का अनुरोध किया। भगवती पार्वती जी ने यह कहकर टाला कि वे विष्णुसहस्रनाम का पाठ कर रही हैं। थोड़ी देर तक प्रतीक्षा करके शिवजी ने जब पुनः पार्वती जी को बुलाया तब भी पार्वती जी ने यही उत्तर दिया कि वे विष्णुसहस्रनाम के पाठ के विश्राम के पश्चात् ही आ सकेंगी। शिव जी को शीघ्रता थी। भोजन ठण्डा हो रहा था। अतः भगवान् भूतभावन ने कहा- पार्वति! राम राम कहो। एक बार राम कहने से विष्णुसहस्रनाम का सम्पूर्ण फल मिल जाता है। क्योंकि श्रीराम नाम ही विष्णु सहस्रनाम के तुल्य है। इस प्रकार शिवजी के मुख से ‘राम’ इस दो अक्षर के नाम का विष्णुसहस्रनाम के समान सुनकर ‘राम’ इस द्व्यक्षर नाम का जप करके पार्वती जी ने प्रसन्न होकर शिवजी के साथ भोजन किया।

सहस नाम सम सुनि शिव बानी। जपि जेई पिय संग भवानी॥

– मानस १-१९-६

यहाँ जेई शब्द का अर्थ है भोजन करना। अर्थात् शिवजी की वाणी से राम नाम को सहस्रनाम के समान सुनकर तथा उसे ही जपकर पार्वती जी ने अपने प्रियतम भगवान् शंकर के साथ जीमन किया। यह तो रही मूल कथावस्तु। अब ‘राम रामेति’ श्लोक की वस्तुस्थिति पर विचार करते हैं। इसमें रमे, रामे, मनोरमे, सहस्रनामतत्तुल्यं, वरानने इन चार अंशों पर विचार करना होगा। सामान्य रूप से रमे, रामे, मनोरमे, वरानने, ये चारों पार्वती जी के विशेषण माने जाते रहे हैं। इनमें रमाशब्द लक्ष्मी जी का वाचक है। वह पार्वती जी के लिए कैसे प्रयुक्त होगा? ‘रामा’ यद्यपि सुन्दरी नवविवाहित स्त्री के अर्थ में प्रयुक्त होता है पर श्रीराम के जप के उपदेश काल में शिवजी ऐसे शृंगारपरक शब्द का प्रयोग क्यों करेंगे? यही स्थिति ‘मनोरमा’ शब्द की भी है। भला जिनका मन राम में रमता हो वे पार्वती जी को ‘मनोरमे’ क्यों कहेंगे? इसी प्रकार ‘सहस्रनाम’ शब्द नपुंसकलिंग प्रथमा एकवचन का जान पड़ता है जबकि उसका कर्ताकारक में रहना उचित नहीं है। क्योंकि तुल्य शब्द के योग में तृतीया अथवा षष्ठी होनी चाहिए। जैसाकि भगवान् पाणिनि भी कहते हैं— ‘तेन तुल्यं क्रिया चेद्वतिः’ (पासू ५-१-११५)। इस दृष्टि से सहस्रनाम्ना तत्तुल्यं अथवा सहस्रनाम्नः तत्तुल्यं होना चाहिए था, जबकि ऐसा अभी तक किसी पुस्तक में भी नहीं देखा गया। सामान्यतः ‘सहस्रनाम तत्तुल्यं’ यही पाठ मिलता है। इस प्रश्न पर लगभग चालीस वर्ष तक उलझे रहने के पश्चात् श्री राघवेन्द्र सरकार ने कृपा करके परसों की सुबह जब मैं स्नान करके नियमार्थ उद्यत हुआ सहसा एक नवीन अर्थ मेरे मन में स्फुरित कराया। वस्तुतः केवल ‘वरानने’ शब्द ही केवल पार्वती जी का विशेषण है। वरौ रेफमकारौ श्रेष्ठौ वर्णौ आनने यस्याः सा वरानना तत्सम्बुद्धौ हे वरानने। अर्थात् जिनके मुख में रेफ और मकार दोनों श्रेष्ठ वर्ण विराजमान रहते हैं वे पार्वती वस्तुतः वरानना हैं। उन्हीं का सम्बोधन ‘वरानने’ है। ‘रामे’ राम शब्द का सप्तमी एकवचनान्त रूप है। ‘मनोरमे’ यह सप्तम्यन्त राम शब्द का विशेषण है। ‘रमे’ रम् धातु के आत्मनेपद लट् लकार उत्तम पुरुष एकवचन का रूप है। और सहस्रनाम शब्द लुप्त तृतीयैकवचनान्त है अर्थात् सहस्रनाम्ना के स्थान पर सहस्रनाम शब्द का प्रयोग हुआ है। अवैदिक होने पर भी ‘बहुलं छन्दसि’ (पासू ७-१-१०) सूत्र से बहुल शब्द की अनुवृत्ति करके क्वचिदन्यदेव के आधार पर छान्दस प्रयोग के अतिरिक्त लोक में भी ‘सुपां सुलुक्पूर्वसवर्णाच्छेयाडाड्यायाजालः’ (पासू ७-१-३९) सूत्र से टा विभक्ति का लोप हो गया है। इस प्रकार इस श्लोक का अन्वय निम्न प्रकार से होगा— (हे) वरानने! राम राम इति राम इति (जप)। (अहं) मनोरमे रामे रमे। तत् रामनाम सहस्रनाम तुल्यम्। अर्थात् हे श्रीराम नाम के मुख में विराजमान होने से सुन्दर पार्वति। राम, राम, राम इसी द्व्यक्षर नाम का जाग्रत, स्वप्न, सुषुप्ति इन तीनों अवस्थाओं में जप करो। हे पार्वति! मैं भी इन्हीं मनोरम राम में रमता रहता हूँ। यह राम नाम विष्णु सहस्रनाम के तुल्य है। अहो! यह कितना रमणीय अर्थ है पर मेरे राघव ने मुझे इसके लिए कितना तड़पाया। कोई बात नहीं। देर हुई पर अन्धेर नहीं। लगता है कि मेरी आगामी छठे अनुष्ठान की पूर्व भूमिका में ही प्रभु श्रीसीताराम जी ने मुझे इस अर्थ के योग्य समझा।

नाम प्रतीति नाम बल नाम सनेहु। जनम जनम रघनुन्दन तुलसिहिं देहु॥

– बरवैरामायण ७-६८

॥ श्रीराघवः शन्तनोतु ॥

Editor’s note: This article by Dr. Ramadhar Sharma explains on what day the Ekadashi fast should be observed by the Ramanandis.

Download this article in PDF form (4 pages, 500 KB)

भारतवर्ष धर्मप्राण देश है, स्पष्ट है कि भारतीय संस्कृति का मूलाधार भी धर्म ही है।यहाँ का एक-एक कण धर्म की भावना से ओत-प्रोत है।तैत्तिरीयारण्यक में कहा गया है – ‘धर्मो विश्वस्य जगतः प्रतिष्ठा। लोके धर्मिष्ठं प्रजा उपसर्पन्ति। धर्मेण पापमपनुदन्ति। धर्मे सर्वं प्रतिष्ठितम्। तस्माद्धर्मं परमं वदन्ति। (१०।६३)’। अर्थात् , धर्म सम्पूर्ण विश्व की प्रतिष्ठा है। धर्म में ही सब कुछ प्रतिष्ठित है। यही कारण है कि धर्म को श्रेष्ठ कहा गया है। और इस भारतीय संस्कृति तथा धर्म को सनातन कहा गया है क्योंकि यह अपौरुषेय है अर्थात् किसी पुरुष विशेषने इसे नहीं बनाया (जिस प्रकार से क्रिश्चियन और इस्लाम धर्म के प्रवर्त्तक ईसा मसीह और मुहम्मद साहब हुए)। भारतीयों के लिए गर्भाधान से लेकर परलोकपर्यन्त पुत्रपौत्रादि परम्पराक्रम में प्रति क्षण अनुष्ठित कार्यों के लिए धर्म अपना प्रकाश डालता है। वेद, स्मृति, और विभिन्न पुराणों से इस धर्म का प्रतिपादन किया गया है। चूँकि यह सनातन धर्म है अतः स्वयं भगवान् द्वारा प्रतिष्ठापित इस धर्म की रक्षा भी प्रभु स्वयमेव करते हैं। यही अवतार का रहस्य भी है।जब-जब इस सनातन धर्म में कोई विक्षेपादि होता है तब-तब हरि विभिन्न अवतार (अंशावतार, कलावतार आदि) लेकर इसको निर्माल्य प्रदान करते हैं। इसी कड़ी में हमारे जगद्गुरु आद्यरामानन्दाचार्य भी हैं—

सोऽवातरज्जगन्मध्ये जन्तूनां भवसङ्कटात्। पारं कर्तुं ह धर्मात्मा रामानन्द: स्वयं स्वभूः॥१॥ माघे कृष्णसप्तम्यां चित्रानक्षत्रसंयुते। कुम्भलग्ने सिद्धियोगे सप्तदण्डोदगे रवौ॥२॥ रामानन्दः स्वयं रामः प्रादुर्भूतो महीतले। कलौ लोके मुनिर्जातः सर्वजीवदयापरः॥३॥

भगवदवतार जगद्गुरु आद्य रामानन्दाचार्य ने प्रपन्न भक्तों और वैष्णवों के कल्याणार्थ व्रतोपवासादि का भी विधान किया है जिसमें एकादशी, रामनवमी, जानकीनवमी, हनुमज्जन्मोत्सव, नृसिंहजयन्ती, कृष्णाष्टमी, वामनद्वादशी तथा रथयात्रादि व्रतों एवं उत्सवों में सम्मिलित होने का आदेश भी दिया है। इन सारे व्रतोत्सवों को कैसे निर्णीत करें इस पर उनका आशीर्वचन भी उपलब्ध है। परन्तु इस लेख में केवल एकादशी-निर्णय की चर्चा की जायेगी। एकादशी को हरिवासर कहा गया है। भविष्यपुराण का वचन है—

शुक्ले वा यदि वा कृष्णे विष्णुपूजनतत्परः। एकादश्यां न भुञ्जीत पक्षयोरुभयोरपि ॥

अर्थात्, विष्णुपूजा परायण होकर दोनों पक्षों (शुक्ल और कृष्ण) की ही एकादशी में उपवास करना चाहिये। लिङ्गपुराण में तो और भी स्पष्ट कहा है—

गृहस्थो ब्रह्मचारी च आहिताग्निस्तथैव च। एकादश्यां न भुञ्जीत पक्षयोरुभयोरपि॥

अर्थात्, गृहस्थ, ब्रह्मचारी, सात्त्विकी किसी को भी एकादशी [दोनों पक्षों (शुक्ल और कृष्ण)] के दिन भोजन नहीं करना चाहिये। अब प्रश्न उठता है कि एकादशी व्रत का निर्धारण कैसे हो? वशिष्ठस्मृति के अनुसार दशमी विद्धा एकादशी संताननाशक होता है और विष्णुलोकगमन में बाधक हो जाता है। यथा—

दशम्येकादशी यत्र तत्र नोपवसद्बुध:। अपत्यानि विनश्यन्ति विष्णुलोकं न गच्छति॥

अतः यह परमावश्यक है कि एकादशी दशमीविद्धा (पूर्वविद्धा) न हो। हाँ द्वादशीविद्धा (परविद्धा) तो हो ही सकती है क्योंकि ‘पूर्वविद्धातिथिस्त्यागो वैष्णवस्य हि लक्षणम्’ (नारदपाञ्चरात्र)। लेकिन वेध-निर्णय का सिद्धान्त भी सर्वसम्मत नहीं है। निम्बार्क सम्प्रदाय में स्पर्शवेध प्रमुख है।उनके अनुसार यदि सूर्योदय में एकादशी हो परन्तु पूर्वरात्रि में दशमी यदि आधी रात को अतिक्रमण करे अर्थात् दशमी यदि सूर्योदयोपरान्त ४५ घटी से १ पल भी अधिक हो तो एकादशी त्याग कर महाद्वादशी का व्रत अवश्य करे। यथा—

अर्धरात्रमतिक्रम्य दशमी दृश्यते यदि। तदा ह्येकादशीं त्यक्त्वा द्वादशीं समुपोषयेत्॥

(कूर्मपुराण)। परन्तु कण्व स्मृति के अनुसार अरुणोदय के समय दशमी तथा एकादशी का योग हो तो द्वादशी को व्रत कर त्रयोदशी को पारण करना चाहिये। यथा—

अरुणोदयवेलायां दशमीसंयुता यदि । तत्रोपोष्या द्वादशी स्यात्त्रयोदश्यां तु पारणम्॥

यहाँ पुराण और स्मृति के निर्देश में भिन्नता पायी जा रही है अतः शास्त्र-सिद्धान्त से स्मृति-वचन ही बलिष्ठ होता है। अतः यही सिद्धान्त बहुमान्य है। अपने रामानन्द-सम्प्रदाय का मत है कि वैष्णवों को वेध रहित एकादशी का व्रत रखना चाहिये।यदि अरुणोदय-काल में एकादशी दशमी से विद्धा हो तो उसे छोड़कर द्वादशी का व्रत करना चाहिये—

एकादशीत्यादिमहाव्रतानि कुर्याद्विवेधानि हरिप्रियाणि। विद्धा दशम्या यदि साऽरुणोदये स द्वादशीन्तूपवसेद्विहाय ताम्॥

(श्रीवैष्णवमताब्जभास्कर, ६७)। उदाहरणार्थ, भाद्रपद शु. ११ रविवार २०७० को उदया तिथि में एकादशी तो है पर पूर्ववर्ती दिन (शनिवार) दशमी की समाप्ति २८:४६ बजे हो रही है जो सूर्योदय (५:५२ बजे) से मात्र १घंटा ६ मि. अर्थात् पौने तीन घटी पहले है अतः अरुणोदय काल (२८:१६ बजे) में यह एकादशी दशमी-विद्धा है। फलतः इसे त्यागकर भाद्रपद शु. १२ सोमवार को पद्मा एकादशी का व्रत विहित है। यह वेध भी चार प्रकार का होता है- (१) सूर्योदय से पूर्व साढ़े तीन घटी का काल अरुणोदय वेध है (२) सूर्योदय से पूर्व २ घटी का काल अति-वेध है (३) सूर्य के आधे उदित हो जाने पर महावेध काल है तथा (४) सूर्योदय में तुरीय योग होता है। यथा—

घटीत्रयंसार्द्धमथारुणोदये वेधोऽतिवेधो द्विघटिस्तुदर्शनात्। रविप्रभासस्य तथोदितेऽर्द्धे सूर्येमहावेध इतीर्यते बुधैः॥ योगस्तुरीयस्तु दिवाकरोदये तेऽर्वाक् सुदोषातिशयार्थबोधकाः।

(श्रीवैष्णवमताब्जभास्कर, ७१-७२)। सूर्योदयकाल से पूर्व दो मुहुर्त संयुक्त एकादशी शुद्ध है और शेष सभी विद्धा हैं—

पूर्णेति सूर्योदयकालतः या प्राङ्मुहूर्तद्वयसंयुता च। अन्या च विद्धा परिकीर्तिता बुधैरेकादशी सा त्रिविधाऽपि शुद्धा॥

(श्रीवैष्णवमताब्जभास्कर, ७३)। शुद्धा एकादशी के भी तीन भेद हैं। यथा—

एका तु द्वादशी मात्राधिका ज्ञेयोभयाधिका। द्वितीया च तृतीया तु तथैवानुभयाधिका॥ तत्राद्या तु परैवास्ति ग्राह्या विष्णुपरायणैः। शुद्धाप्येकादशी हेया परतो द्वादशी यदि ॥ उपोष्य द्वादशीं शुद्धान्तस्यामेव च पारणम्। उभयोरधिकत्वे तु परोपोष्या विचक्षणैः॥

(श्रीवैष्णवमताब्जभास्कर, ७४-७६) अर्थात्, एक वह जिसमें केवल द्वादशी अधिक हो, दूसरी जिसमें दोनों अधिक हों तथा तीसरी जिसमें दोनों में कोई भी अधिक न हो। (अब इनमें से किसे ग्रहण किया जाय। जगद्गुरु आद्य रामानन्दाचार्य-चरण का आदेश है –) इनमें से वैष्णवों को प्रथम एकादशी अर्थात् द्वादशी मात्र का ग्रहण करना चाहिये, यदि परे द्वादशी की वृद्धि हो तो शुद्ध एकादशी भी छोड़ देनी चाहिये। विज्ञ-जनों को एकादशीरहित शुद्ध षष्ठीदण्डात्मक द्वादशी में उपवास कर अगले दिन अवशिष्ट द्वादशी में ही पारण भी कर लेना चाहिये। दोनों की अधिकता में पर का उपवास करना चाहिये। आगे आचार्य-चरण ने अष्टविध एकादशी का वर्णन इस प्रकार किया है—

उन्मीलिनी वञ्जुलिनी सुपुण्याः सा त्रिस्पृशाऽथो खलु पक्षवर्द्धिनी । जया तथाऽष्टौ विजया जयन्ती द्वादश्य एता इति पापनाशिनी॥

(श्रीवैष्णवमताब्जभास्कर, ७७) अर्थात्, उन्मीलिनी, वञ्जुलिनी, त्रिस्पर्शा, पक्षवर्द्धिनी, जया, विजया, जयन्ती और पापनाशिनी ये आठ द्वादशियाँ अत्यन्त पवित्र हैं। पद्मपुराणानुसार भी—

एकादशी तु संपूर्णा वर्द्धते पुनरेव सा। द्वादशी न च वर्द्धेत कथितोन्मीलिनीति सा॥ संपूर्णैकादशी यत्र द्वादशी च यथा भवेत्। त्रयोदश्यां मुहुर्त्तार्द्धं वञ्जुली सा हरिप्रिया॥ शुक्ले पक्षेऽथवा कृष्णे यदा भवति वञ्जुली। एकादशीदिने भुक्त्वा द्वादश्यां कारयेद्व्रतम्॥

यहाँ स्पष्टतः कहा गया है कि शुक्ल अथवा कृष्ण पक्ष को यदि वञ्जुली हो तो एकादशी को भोजन कर द्वादशी का व्रत करें। ब्रह्मवैवर्तपुराण में भी यह वर्णन आया है। यथा—

एकादशी भवेत्पूर्णा परतो द्वादशी भवेत्। तदा ह्येकादशीं त्यक्त्वा द्वादशीं समुपोषयेत्॥ पर्वाच्युतजयावृद्धौ ईश दुर्गान्तकक्षये। शुद्धाष्येकादशी त्याज्या द्वादश्यां समुपोषणम् ॥ इनमें चार तिथिजन्य और चार नक्षत्रजन्य हैं जो इस प्रकार हैं-

१. उन्मीलनी अरुणोदय काल में सम्पूर्ण एकादशी अगले दिन प्रातः द्वादशी में वृद्धि को प्राप्त हो परन्तु द्वादशी की वृद्धि किसी भी दशा में न हो। २. वञ्जुली:- एकादशी की वृद्धि न होकर द्वादशी की वृद्धि हो अर्थात् त्रयोदशी में मुहुर्तार्ध द्वादशी हो। (पारण द्वादशी मध्य होनी चाहिये)। उदाहरणार्थ आश्विन कृष्ण ११ सोमवार २०७० को एकादशी रहते हुए भी द्वादशी की वृद्धि परिलक्षित हो रही है अतः इन्दिरा एकादशी व्रत को सोमवार को त्यागकर मंगलवार को वञ्जुली महाद्वादशी के रुप में की जायेगी।ध्यान रहे कि पारण द्वादशी मध्य विहित होने के कारण इसे ०६:०४ तक कर लेनी चाहिए। ३. त्रिस्पर्शा:- अरुणोदय काल में एकादशी, सम्पूर्ण दिन-रात्रि में द्वादशी तथा पर दिन त्रयोदशी हो, किन्तु किसी भी दशामें दशमीयुक्त नहीं हो। ४. पक्षवर्द्धिनी:- अमावस्या अथवा पूर्णिमा की वृद्धि ।यथा वैशाख कृष्ण ११ रविवार २०७० को एकादशी वर्तमान होते हुये भी अमावस्या की वृद्धि होने के कारण वैशाख कृष्ण १२ सोमवार (पक्षवर्द्धिनी महाद्वादशी) को वरुथिनी एकादशी का उपवास विहित है। चार नक्षत्रयुक्त महाद्वादशी व्रत ये हैं यदि शुक्लपक्षीय द्वादशी १.पुनर्वसुयुता (जया) २. श्रवणयुता (विजया) ३. रोहिणीयुता (जयन्ती) तथा ४. पुष्ययुता (पापनाशिनी)। एकादशी (महाद्वादशी) व्रतोपवास का अन्त पारण के साथ होता है। कूर्मपुराणानुसार एकादशी को व्रत एवं द्वादशी को पारण होना चाहिए। किन्तु त्रयोदशी को पारण नहीं होना चाहिए, क्योंकि वैसा करने से १२ एकादशियों के पुण्य नष्ट हो जाते हैं । उदाहरणार्थ चैत्र शु. ११ सं. २०७० (२२ अप्रिल २०१३ सोमवार) के दिन कामदा एकादशी है अतः परवर्ती दिन मङ्गलवार अर्थात् २३ अप्रिल २०१३ को पारण करना होगा। परन्तु ध्यान रहे कि पारण सूर्योदयोपरान्त ७:४९ बजे के पहले ही कर लेना होगा। परन्तु एक दिन पूर्व दशमीयुक्ता एकादशी हो और दूसरे दिन एकादशीयुक्ता द्वादशी तो उपवास तो द्वादशी को होता है, किन्तु यदि उपवास के बाद द्वादशी न हो तो त्रयोदशी के दिन पारण होगा।उदाहरणार्थ फाल्गुन कृष्ण ११ मंगलवार सं. २०७० (२५ फरवरी २०१४) के अरुणोदयकाल में दशमी है और सूर्योदय में एकादशी है अतः आचार्य-चरण के अनुसार यह एकादशी दशमीविद्धा अतः अकरणीय है। अतः विजया एकादशी का व्रतोपवास फाल्गुन कृष्ण १२ बुधवार सं. २०७० (२६ फरवरी २०१४) को होगा । परन्तु अगले दिन गुरुवार २७ फरवरी २०१४ को त्रयोदशी तिथि है अतः द्वादशी तिथि की अप्राप्ति में त्रयोदशी को ही पारण होगा।जैसा कि वायुपुराण में कहा है-

कलाप्येकादशी यत्र परतो द्वादशी न चेत्। पुण्यं क्रतुशतस्योक्तं त्रयोदश्यां तु पारणम्॥

एक और भी बात। पारण में आचार्य-चरण ने यह भी आदेश किया है कि

आषाढ़भाद्रोर्जसितेषु संगता मैत्रश्रवोऽन्त्यादिगताद्व्युपान्त्यैः। चेद्द्वादशी तत्र न पारणं बुधः पादैः प्रकुर्याद्व्रतवृंदहारिणी॥

(श्रीवैष्णवमताब्जभास्कर, ७८)। अर्थात् यदि द्वादशी आषाढ़, भाद्र और कार्तिक मास शुक्ल पक्ष में अनुराधा, श्रवण, रेवती के आदि चरण, द्वितीय चरण और तृतीय चरण के साथ संयुक्त हो तो उसमें विद्वान् पारण न करे, क्योंकि वह समस्त व्रतों का नाशक है। अतः व्रतोपवास हेतु एकादशी-निर्णय एवं व्रत-समाप्ति के लिए उसके पारण-काल का निर्णय एकादशी का परमावश्यक अङ्ग है। यहाँ पर यह भी ध्यान देना गौरव की बात है कि एकादशी-सम्बन्धी आचार्यचरणनिर्दिष्ट उपरोक्त व्यवस्था हेमाद्रि (चतुर्वर्ग चिन्तामणि के रचयिता, कालखंड १२६०-७०) तथा चंडेश्वर (गृहस्थरत्नाकर आदि के रचयिता, कालखंड १३००-१३७०) के समकालीन है जिसका बहुत से विज्ञजन व्यवहार कर रहे हैं परन्तु उनके लिए तो रौरव की बात है जो लोग इसे अपनी परम्परा द्वारा उपदिष्ट मान रहे हैं । धर्म की आड़ में सत्य को छिपाना भी महान अधर्म है जिससे वैष्णवों को बचना चाहिए। ॥ नमो राघवाय ॥
Editor’s Note : This is from Guruji’s commentary on Gita 9/32 – a verse which is widely misunderstood. Some authors suggest that the Lord implies that स्त्री, वैश्य and शूद्र are पापयोनि (the Yonis of sinner). This is wrong and Guruji has clarified the confusion on this and some other words by saying that the word पापयोनयः is to be taken as a separate noun and not as an adjective of स्त्रियो वैश्यास्तथा शूद्राः |

मां हि पार्थ व्यपाश्रित्य येऽपि स्यु पापयोनयः। स्त्रियोवैश्यास्तथा शूद्रास्तेऽपि यान्ति परां गतिम्॥ – भ.गी. ९/३२

रा०कृ०भा० सामान्यार्थ – हे पृथानन्दन अर्जुन! प्रपत्तियोग से मुझ परमात्मा श्रीकृष्ण को आश्रय मानकर मेरी शरण में आये हुए जो भी पापयोनि में वर्तमान गजेन्द्र आदि के समान हैं, तथा स्त्रियाँ अर्थात् जिन्हें उपवीत, गायत्री आदि द्विजाति कर्मों में अधिकार नहीं है, तथा वैश्य, और शूद्र अर्थात् संस्कारवर्जित चतुर्थवर्णी हैं वे भी मेरी परम गति को प्राप्त हो जाते हैं। रा०कृ०भा० व्याख्या – पार्थ सम्बोधन का तात्पर्य यह है कि जैसे तुम्हारी मां कुन्ती, स्त्री शरीर प्राप्त करके भी मेरे भजन की महिमा से परम भागवत बन गई उसी प्रकार मेरी शरणागति में सबको अधिकार है। पापयोनयः कुछ आचार्यों ने “पापयोनयः” विशेषण स्त्रियों के लिए भी माना है पर यह उनकी हठधर्मिता और अविवेक है। स्त्री और शूद्र को वेद में अधिकार न होने से उनकी नीचता की कल्पना नहीं करनी चाहिये। तात्पर्य यह है कि वे इतने शुद्ध हो चुके होते हैं कि उनको इन संस्कारों की आवश्यकता ही नहीं है। संस्कार शुद्धि के लिए किये जाते हैं। जो स्वयं शुद्ध है उसे शुद्धि करने की क्या आवश्यकता। अतः वे भगवद्भजन करके परमगति को प्राप्त कर लेते हैं। इसलिए पापयोनयः का तात्पर्य गजेन्द्र, जटायु, श्रीभुशुण्डि आदि हैं। स्त्रियः – स्त्रियाँ जैसे पुलिन्द (भिल्ल) कन्यायें। श्रीमद्भागवत के अनुसार वे प्रभु के श्रीचरणाविन्द का कुंकुम लगाकर पूर्ण हो गयीं। जैसे –

पूर्णाः पुलिन्द्य उरुगायपदाब्जरागश्रीकुङ्कुमेन दयितास्तनमण्डितेन। तद्दर्शनस्मररुजस्तृणरूषितेन लिम्पन्त्य आननकुचेषु जहुस्तदाधम्॥ – भा.पु. १०/२१/१७

अर्थात् – हे सखियों! राधाजी के वक्षः स्थल के आभूषणरूप श्रीवृन्दावन की घासों में लगे हुए भगवान् श्रीकृष्ण चन्द्र के अरुण चरण कमल के रंग के समान शोभा वाले कुंकुम से अपने मुख एवं वक्ष पर लेप करके भगवन्मिलन की आकांक्षारूप व्याधि को समाप्त करके ये भिल्लकन्याएँ भी पूर्णपुरुषोत्तम प्रभु से मिलकर पूर्ण हो गई हैं। इसी प्रकार यज्ञपत्नियों के सम्बन्ध में उनके पति कितने मधुर वचन कहते हैं –

अहो पश्यत नारीणामपि कृष्णे जगद्गुरौ।दुरन्तभावं योऽविध्यन्मृत्युपाशान् गृहाभिधान्॥ नासां द्विजातिसंस्कारो न निवासो गुरावपि।न तपो नात्ममीमांसा न शौचं न क्रियाः शुभाः॥ अथापि ह्युत्तमश्लोके कृष्णे योगेश्वरेश्वरे।भर्क्तिदृढा न चास्माकं संस्कारादिमतामपि॥ – भा.पु. १०/२३/४१-४३

अर्थात् – अहो! देखो तो इन नारियों का भी जगद्गुरु श्रीकृष्ण में दुरन्तभाव, जिन्होंने गृह नामक मृत्यु के पाशों को भी तोड़ डाला। न इनका ब्राह्मणोचित संस्कार हुआ, न इन्होंने वेदाध्ययन के लिए गुरुकुल में निवास किया, न इन्होंने तपस्या की, न आत्मचिन्तन किया, न इनमें पवित्रता है, न ही शुभ क्रियाएँ। फिर भी योगेश्वरेश्वरे उत्तमश्लोक श्रीकृष्ण में इनकी ऐसी दृढ़भक्ति है जो कि संस्कारादि शेष्ठगुणम्पन्न हम ब्राह्मणों को भी प्राप्त नहीं हो सकी। वैश्याः – नन्दादि। इनके भाग्य की प्रशंसा करते हुए ब्रह्मा जी कहते हैं –

अहो भाग्यमहो भाग्यं नन्दगोपव्रजौकसाम्। यन्मित्रं परमानन्दं पूर्णं ब्रह्म सनातनम्॥ – भा.पु. १०/१४/३२

अर्थात् – नन्दराय के व्रजवासियों का अहोभाग्य अहोभाग्य। क्योंकि जिनके मित्र के रूप में परमानन्दस्वरूप सनातन पूर्ण ब्रह्म श्रीकृष्ण विराज रहे हैं। शूद्राः – जैसे श्रीमद्भागवत में शुकाचार्य कहते हैं –

किरातहूणान्ध्रपुलिन्दपुल्कसा आभीरकङ्का यवनाः खसादयः। येऽन्ये च पापा यदुपाश्रयाश्रयाः शुध्यन्ति तस्मै प्रभविष्णवे नमः॥ – भा.पु. २/४/१८

इसका रोचक भावनुवाद स्वयं तुलसीदास जी महाराज ने कर दिया है। यथा –

पाई न केहि गति पतित पावन राम भजि सुनु शठ मना। गनिका अजामिल ब्याध गीध गजादि खल तारे घना। आभीर जवन किरात खस श्वपचादि अति अघरूप जे। कहि नाम बारक तेपि पावन होंहि राम नमामि ते॥ – रा.च.मा. ७/१३०/९

वस्तुतः पापयोनि शब्द सामान्य पशु आदि का बोधक हे, स्त्रियों का नहीं और न ही शूद्रों का। क्योंकि स्त्री माँ है और माता पिता से दस गुनी बड़ी होती है ऐसा स्मार्त वचन है। पितुर्दशगुणा माता गौरवेणातिरिच्यते। ‘द्वारं किमेकं नरकस्य नारी’ यह वचन अत्यन्त निन्दनीय है। क्योंकि इसका कोई आधार नहीं है।

ढोल गवाँर शूद्र पशु नारी। सकल ताड़ना के अधिकारी॥ – रा.च.मा. ५/५९/६

यहाँ ताड़ना शब्द शिक्षा के अर्थ में आया है। जैसे नीति में एक वचन प्रयुक्त हुआ है –

लालने बहवो दोषास्ताडने बहवो गुणाः। तस्मात्पुत्रं च शिष्यं च ताडयेन्न तु लालयेत्॥ – चाणक्यनीति

तो क्या बच्चे को पीटना चाहिए? नहीं। अनेकार्था हि धातवः। यहाँ ताड़न का अर्थ शिक्षण ही है। ठीक इसी प्रकार श्रीमानस लिखे जाने के समय तुलसीदास जी को विदेशी शासन से संघर्ष करना पड़ रहा था। वह शासन इस्लाम धर्म का था। इस्लाम के अनुसार नारी को पढ़ाना वर्जित है। आज भी अरब अमीरात में लड़कियों को नहीं पढ़ाया जाता। गोस्वामी जी ने इस परम्परा का विरोध करते हुए लिखा कि उनको शिक्षा देनी चाहिए। भगवान् कहते हैं – पापयोनि गजेन्द्र आदि मेरे नाम की टेर लगाकर तर गये।

हे गोविन्द हे गोपाल।हे गोविन्द राखो सरन अब तो जीवन हारे। – सूरदास

मेरे रूप का चिन्तन करके गोपियाँ भवसागर से तरी। जैसा कि भगवान् स्वयं लीला के विश्राम क्षण में श्री व्रजाङ्गनाओं का स्मरण करते हुए उद्धव जी से कहते हैं –

तास्ताः क्षपाः प्रेष्ठतमेन नीता मयैव वृन्दावनगोचरेण। क्षणार्धवत्ताः पुनरङ्ग तासां हीनाः मया कल्पसमा बभूवुः॥ – भा.पु. ११/१२/११

हे प्यारे उद्धव! श्री वृन्दावनविहारी मुझ कृष्ण के साथ रास रमती हुई गोपियों ने उन उन रात्रियों को आधे क्षण के समान बिताया और फिर मेरे वियोग में उनके लिए वे ही रातें कल्प के समान हो गईं।वैश्य नन्दादि मेरे लीलागान से मुझे प्राप्त हो गये जैसे –

इति नन्दादयो गोपाः रामकृष्णकथां मुदा। कुर्वन्तो रममाणाश्च नाविन्दन् भववेदनाम्॥ – भा.पु. १०/११/५८

शुकाचार्य जी कहते हैं – हे महाराज परीक्षित्! इस प्रकार प्रसन्नता से बलरामश्रीकृष्ण की गुणगाथा गाते हुए और उन्हीं के प्रेमवन में विहार करते हुए नन्दादि गोपों ने इस भीषण संसार की पीड़ा का अनुभव नहीं किया।शूद्र मेरे धाम के सेवन से ही मेरा परम पद प्राप्त कर लेते हैं। जैसे श्रीभुशुण्डि पुर्वजन्ममें शूद्र होकर मेरे धाम श्री अवध के सेवनसे मुझसे अभिन्न परिपूर्णतम परात्पर परब्रह्म भगवान् श्रीराम की भक्ति प्राप्त कर लिए। जैसा कि श्री मानस में भी गोस्वामी जी कहते हैं –

रघुपति पुरी जन्म तव भयऊ। पुनि तैं मम सेवा मन दयऊ॥ पुरी प्रभाव अनुग्रह मोरे। राम भगति उपजिहि उर तोरे॥ – रा.च.मा. ७/१०९/११-१२

जगद्गुरु श्रीमदाद्यरामानन्दाचार्य भी भगवान् के इस पक्ष से शत प्रतिशत सहमत है। वे कहते हैं –

सर्वे प्रपत्तेरधिकारिणो मताः शक्ता अशक्ताः पदयोर्जगत्पदे। अपेक्ष्यते तत्र बलं कुलं च नो न चापि कालो न विशुद्धतापि वा॥ – वैष्णमताब्जभास्कर

भगवान् का यह मन्त्र हिन्दू धर्म की परम उदारता का उत्कृष्ट उदाहरण है।

श्रीरामभद्राचार्यस्तवः श्रीरामभद्राचार्य का स्तवन Praise of Śrīrāmabhadrācārya

रामभद्रं नमामो वयं सादरं सद्गुरुं भावयामो वयं सादरम्। वेदवेदाङ्गवेत्ता मदीयो गुरुर्यद्यशःसौरभं भ्राजते भूतले॥ १ ॥

हम रामभद्राचार्यजी को सादर नमन करते हैं। सद्गुरुदेव की हम सादर भावना करते हैं। मेरे गुरु वेद और वेदाङ्ग को जानने वाले हैं, जिनकी यश रूपी सुगन्ध इस भूतल पर सुशोभित हो रही है। We respectfully bow down to Rāmabhadrācārya. We respectfully honour the Sadguru. My Guru, the fragrance of whose renown is resplendent in this world, is the knower of Veda and Vedāṅga.

यः सतां रक्षको देवसम्पूजकः तैः प्रशस्तैर्गुणैः सर्वथा भूषितः। रामचन्द्रस्य कार्यं कृतं सुन्दरं संस्कृती रक्षिता सभ्यता पोषिता॥ २ ॥

जो सन्तों के रक्षक हैं, देवों के सम्पूजक हैं, और देवों द्वारा प्रशंसित गुणों से सब प्रकार से भूषित हैं (ऐसे मेरे गुरु हैं)। आपके द्वारा भगवान् रामचन्द्र का सुन्दर कार्य किया गया, जिनके द्वारा भारतीय संस्कृति की रक्षा की गयी और जिनके द्वारा भारतीय सभ्यता का पोषण किया गया। My Guru is the protector of saints, and the worshipper of the Devas. He is ever adorned with the virtues which are praised by the Devas. He has carried out the noble tasks of Lord Rāmacandra. He has protected the culture of Bhārata, and he has nourished the Bhāratīya civilization.

देववाणीप्रचारस्य कार्यं कृतं राष्ट्रभाषाप्रचारः कृतो भारते। मानवीयं सुमूल्यं त्वया रक्षितं मानवानां हितं सर्वथा साधितम्॥ ३ ॥

आपके द्वारा देववाणी संस्कृत के प्रचार का कार्य किया गया, भारत भूमि में राष्ट्रभाषा हिन्दी का प्रचार किया गया, मानवीय सुन्दर मूल्य की रक्षा की गयी और मानवजाति के हित का सब प्रकार से साधन किया गया। O Guru! You have performed the task of spreading Saṃskṛta, the language of the Gods; you have also spread Hindi, the language of the nation, in Bhārata; you have protected the noble human values; and you have accomplished the welfare of the human race by all means.

राष्ट्रिया चेतना त्वं गुरो राजसे दर्शनेनैव पापानि नश्यन्ति मे। यत्तु सत्यं शिवं सुन्दरं वर्तते तत्त्वदीये शरीरे शुभे शोभते॥ ४ ॥

हे गुरु, आप राष्ट्रिय चेतना बनकर विराजित हैं, आपके दर्शन मात्र से मेरे पाप नष्ट हो गए हैं। जो भी सत्य शिव और सुन्दर वर्त्तमान है, वह आपके शुभ शरीर में सुशोभित है। O Guru! You are resplendent as the national conscience. Just by seeing you, my sins are being destroyed. Whatever exists that is Satya, Śiva and Sundara, is radiant in your auspicious physical body.

सात्त्विकं ते वपुः पुण्डरीकं यथा सुस्मितं ते सितं शोभते सुन्दरम्। फुल्लपद्मानि गायन्ति ते गौरवं सद्गुरो ते नमस्ते नमस्ते नमः॥ ५ ॥

आपका शरीर कमल की भाँति सात्त्विक है। आपका सुन्दर और पवित्र मृदु हास सुशोभित हो रहा है। विकसित कमल आपका गौरवगान कर रहे हैं। हे सद्गुरु! आपको नमस्कार है। आपको नमस्कार है। आपको नमस्कार है। Your physical body, full of Sattva quality, is like a lotus. Your agreeable and immaculate sweet smile is splendid. Full-bloomed lotuses sing of your glory. O Guru! Salutation to you! Salutations to you! Salutations to you!

सुन्दरं भारतं सुन्दरी संस्कृतिः सुन्दरे भारते सुन्दरः सद्गुरुः। श्रद्धया सादरं सद्गुरुः सेव्यते मङ्गलानां द्रुमो येन पुष्पायते॥ ६ ॥

यह भारत देश सुन्दर है, इसकी भारतीय संस्कृति सुन्दर है, इस सुन्दर भारत देश में आप सुन्दर सद्गुरु हैं। मैं उन सुन्दर सद्गुरु की श्रद्धा और आदर सहित सेवा करता हूँ जिनके द्वारा मङ्गलों का वृक्ष पुष्पित हो जाता है। This land Bhārata is noble and beautiful, its culture is noble and beautiful, and in this noble and beautiful Bhārata, you are the noble Sadguru. I serve that Sadguru with respect, by the grace of whom the tree of auspiciousness is laden with fruits.

प्रत्यहं ते यशो निर्मलं गीयते सच्चिदानन्दरूपो गुरुर्मे परः। भक्तिमानैर्मया वन्द्यते सद्गुरुर्देहि दिव्यं प्रसादं गुरो पाहि माम्॥ ७ ॥

प्रतिदिन आपके निर्मल यश का गान होता है। मेरे सच्चिदानन्द रूप गुरु सबसे परे हैं। मैं भक्ति और सम्मानों के साथ सद्गुरु का वन्दन करता हूँ। हे गुरु! मुझे दिव्य प्रसाद दें और मेरी रक्षा करें। Every day, your immaculate fame is praised. My Guru, the embodiment of Sat-Cit-Ānanda, is supreme. I salute the Guru with Bhakti and honour. O Guru! Bestow on me your divine grace and protect me. कविः – शिवबालकद्विवेदः संस्कृतविभागाध्यक्षचरः, डीएवीमहाविद्यालयः, कर्णपुरम्, उत्तरप्रदेशः, भारतम् कवि – शिवबालक द्विवेदी भूतपूर्व संस्कृत विभागाध्यक्ष, डी ए वी महाविद्यालय, कानपुर, उत्तर प्रदेश, भारत Poet – Śivabālaka Dvivedī Former HoD of Sanskrit, DAV College, Kanpur, Uttar Pradesh, India

हिन्द्याङ्ग्लभाषानुवादः – नित्यानन्दमिश्रः

हिन्दी और आङ्ग्लभाषा अनुवाद – नित्यानन्द मिश्र

Hindi and English translation – Nityānanda Miśra

नव दिवसीय श्रीरामकथा की आधार चौपाई-

मंगल भवन अमंगल हारी। द्रवउ सो दशरथ अजिर बिहारी॥ – रा.च.मा. १/११२/४

१. कथा के प्रारम्भ से पूर्व गुरुजी ने अपने संस्कृत वक्तव्य में कहा कि ब्राह्मण वेद मंत्रों का संरक्षण करें। ब्राह्मण वृक्ष हैं, तो सन्ध्या उनका मूल है। यदि मूल रखना है, तो सन्ध्या न छोड़ें। राम जी भी सन्ध्या करते थे। आज नैतिक मूल्यों का ह्रास होता जा रहा है, धन के कारण से नैतिक मूल्यों की उपेक्षा न करें। भारत भगवान का ही पर्याय है। २. गुरुजी ने कहा- आज यह ब्रह्म यज्ञ पूर्ण हो रहा है, आज वे कथा को विश्राम देने जा रहे हैं, लेकिन कथा कभी पूर्ण नहीं होती, क्योंकि-

हरि अनंत हरि कथा अनंता। – रा.च.मा. १/१४०/५

मैं तो एक परिवार का सदस्य हूँ और परिवार में त्रुटियाँ नहीं देखी जातीं। मैं तो विरक्त हूँ, पूरा समर्थ परिवार छोड़ा है, लेकिन आपसे इन ९ दिनों में ही इतना लगाव हो गया है कि अब आपसे दूर जाते हुए उदासी हो रही है। महिमानन्द शास्त्री जी की पारिवारिक प्रीति देखी, इसीलिए आज उनसे विदा लेते समय मन भावुक हो गया है-

बिछुरत एक प्रान हरि लेहीं। – रा.च.मा. १/५/४

रहेगा न चंदा न तारे रहेंगे मगर हम निरन्तर तुम्हारे रहेंगे।

३. यद्यपि मेरे पास अन्य कथावक्ताओं के समान वैभव नहीं, किन्तु मैं सगर्व कह सकता हूँ कि सबसे अधिक ब्राह्मण सम्पत्ति मेरे पास है। आज ९९% कथावाचक तो ब्राह्मणेतर हैं, लेकिन हमने शास्त्र में श्रम किया है। ब्राह्मणों के समीप ३ सम्पत्तियाँ होती हैं- i. ब्राह्मणोचित तपस्या- हमने राम जी की कृपा से भयंकर प्रजापत्य व्रत, चान्द्रायण व्रत किए हैं और ९ बार षाण्मासिक व्रत भी किये हैं ii. श्रुतम् अर्थात् स्वाध्याय किया है iii. योनि अर्थात् ब्राह्मण परिवार में जन्म लिया है ब्राह्मण व्याकरण पढ़ें जिससे कि यज्ञ में अशुद्ध न बोलें। हमने नहीं पढ़ा, यह कहने से काम नहीं चलेगा। मन्त्रों में शक्ति होती है। भूमि, सूर्य, चन्द्र, जल वही तो हैं, जो पहले थे। जब सब कुछ वही, तो मन्त्र भी पहले के समान शक्तिपूर्ण हैं। लेकिन पहले मन्त्रों का शुद्ध उच्चारण होता था और अब नहीं होता, इसके कारण हम ही लोग हैं। सभी ब्राह्मण संकल्प करें कि और पूजा बाद में, पहले शुक्लयजुर्वेदीय सन्ध्या अवश्य करेंगे, यदि वे ब्राह्मणत्व को सुरक्षित रखना चाहते हैं तो। सन्ध्या में बहुत समय नहीं लगता, मात्र १५ मिनट या अधिकाधिक २० मिनट। सन्ध्या ३ नहीं कर सकते तो २ करें, २ नहीं तो कम से कम १ प्रातः कालीन तो करें ही करें। ब्राह्मण को सन्ध्या न करने से पाप लगता है और शुद्रवत् उसको सभी कर्मों से बहिष्कृत कर दिया जाता है। हाँ! उन्हें गायत्री मुद्रा की आवश्यकता नहीं है। ४. सबका गुरु ब्राह्मण है, ब्राह्मणों के गुरु संन्यासी और संन्यासियों के गुरु अविनाशी। ब्राह्मण यजमान के लिए शनैश्चर मन्त्र का पाठ करता है, किन्तु अपने ही लिए भजन नहीं करता। यदि ब्राह्मण वृक्ष है तो उसका मूल सन्ध्या है, यदि वह सन्ध्या करेगा, भजन करेगा, तो उसका ब्राह्मणत्व सुरक्षित रहेगा, फिर कोई उसका बाल भी बाँका नहीं कर सकता। ५. अपने खान पान में ध्यान रखें, पहले चरण धोए बिना और जहाँ कहीं भोजन नहीं किया जाता था। मैं मानस जी के साथ-साथ भागवत का भी वक्ता हूँ, बड़े-बड़े सिद्धान्त हैं, किन्तु मेरे लिए “रामात्परं किमपि तत्त्वमहं न जाने”। मेरे इष्ट देव बाल राम हैं-

इष्टदेव मम बालक रामा। शोभा बपुष कोटि शत कामा॥ – रा.च.मा. ७/७५/५

मैं इण्डोनेशिया में एक कांफ्रेंस में गया था और ६ दिन तक भोजन नहीं किया। तब एक ब्राह्मण ने कहा कि उनके यहाँ भोजन कर लें, तब मैं बाली तट से १०० कि.मी. दूर उसके यहाँ पहुँचा और वहाँ भोजन किया। ६.वस्तुतः भागवत के इष्ट भी राम हैं, वे ही कृष्ण बन कर आ गए हैं। कभी-कभी मन से कहता हूँ कि अब राम का पीछा छोड़, लेकिन राम जी इतने प्यारे हैं कि उन्हें छोड़ने का मन ही नहीं करता-

तुम्हें देखकर कौशल्या के दुलारे, मेरा मन कहीं अब तो लगता नहीं है। तुम्हें पाकर दशरथ के प्राणों के प्यारे, मेरा मन कहीं अब तो लगता नहीं है।

७. राम अपनी विजय यात्रा प्रारम्भ कर चुके हैं। मन्दोदरी, विभीषण रावण को समझाने का प्रयास करते हैं। वस्तुतः रावण राक्षस था, वह ब्राह्मण नहीं था। वह ब्रह्म ऋषि के संकल्प से राक्षसी के गर्भ से उत्पन्न हुआ था, यदि ब्राह्मणी के गर्भ से उत्पन्न होता, तो ब्राह्मण होता। दूसरे, ब्राह्मण के मुख में यदि १ बूंद भी शराब चली जाए, तो वह ब्राह्मण नहीं रहता। रावण तो रात-दिन पीता था। ८. छाती पर लात लगने पर विभीषण रामजी शरण में जब गये, सुग्रीवजी ने आपत्ति की-

भेद हमार लेन शठ आवा। राखिय बाँधि मोहि अस भावा॥ – रा.च.मा. ५/४३/७

यह दुष्ट हमारा भेद लेने आया है, इसे बाँधकर रखना चाहिये। लेकिन रामजी इसे बाँधे कैसे? क्योंकि वे तो बन्धन से छुड़ाने आए हैं। राम जी ने विभीषण जी को लाने को कहा-

उभय भाँति तेहि आनहु हँसि कह कृपानिधान। जय कृपालु कहि कपि चले अंगदादि हनुमान॥ – रा.च.मा. ५/४४

प्रचलित प्रति में ‘अंगद हनू समेत’ पाठ है, जो अशुद्ध है, क्योंकि तुलसीदासजी जैसे अनन्य हनुमदुपासक के श्रीमुख से अपने इष्टदेव हनुमानजी के लिए सामान्य परिकरों (नौकरों) की भाँति नाम के अर्द्धांश का अशिष्ट प्रयोग नहीं हो सकता। राम ने राक्षसों के नाश की पहले ही दो प्रतिज्ञाएँ की हुईं हैं- i. जटायु के सम्मुख रावण का वध-

सीता हरन तात जनि कहहु पिता सन जाइ। जौं मैं राम त कुल सहित कहिहि दशानन आइ॥॥ – रा.च.मा. ३/३३

ii. मुनियों के सम्मुख-

निशिचर हीन करहुँ मही भुज उठाइ पन कीन्ह। सकल मुनिन के आश्रमनि जाइ जाइ सुख दीन्ह॥ – रा.च.मा. ३/९

विभीषणजी कहते- प्रभु! मैं आपकी दोनों प्रतिज्ञाओं के आधार पर आपके हाथों से वध के लायक हूँ, क्योंकि मैं रावण का भाई हूँ और निशिचर वंश में मेरा जन्म हुआ है-

नाथ दशानन कर मैं भ्राता। निशिचर बंश जनम सुरत्राता॥ – रा.च.मा. ५/४५/७

रामजी कहते हैं – गलत! पहले थे, लेकिन अब नहीं हो। विभीषण- कैसे भगवन्? राम- क्योंकि अब तुम हनुमान् जी के भ्राता बन गए हो, उन्होंने स्वयं अपने मुख से कहा है-

तब हनुमंत कहा सुनु भ्राता। देखी चहउँ जानकी माता॥ – रा.च.मा. ५/८/४

हनुमान मेरे बेटे हैं और वे अब तुम्हारे भाई हैं अतः तुम्हारा नवीन जन्म हुआ है। ९. श्रीराम सागर पार करने हेतु तीन लोगों से उपाय पूछते हैं-

सुनु कपीश लंकापति बीरा। केहि बिधि तरिय जलधि गंभीरा॥ – रा.च.मा. ५/५०/५

लोग कहते हैं कि लक्ष्मण जी, विभीषण जी के सागर से विनती करने के सुझाव से असहमत होकर बीच में क्यों बोल पड़े? क्या राम जी ने उनसे पूछा था? हाँ! राम जी ने तीन लोगों से पूछा- कपीश अर्थात सुग्रीव, लंकापति अर्थात विभीषण और बीरा अर्थात भाई लक्ष्मण। राम जी बोले- अभी नया-नया मन्त्रिमण्डल बना है, तीन दिन बाद तुम्हारी बात मानेंगे और सागर को सोखेंगे १०. अंगद रावण के दरबार में-

जौ मम चरन सकसि शठ टारी। फिरिहिं रामसीता मैं हारी॥ सुनहु सुभट सब कह दशशीशा। पद गहि धरनि पछारहु कीशा॥ – रा.च.मा. ६/३४/९

अंगद जी रावण से बोले- यदि तू मेरे जमाये चरण को हटा देगा तो सीताराम जी लौट जायेंगे और मैं हार जाऊँगा अर्थात् मुझे हारा हुआ समझकर सीताराम जी वापिस लौट जायेंगे और युद्ध नहीं करेंगे। अतः अंगद जी ने यह नहीं कहा कि रावण मेरा चरण हटा देगा तो राम जी लौट जायेंगे और मैं सीता माता को हार जाऊँगा, क्योंकि उन्हें इस प्रकार कहने का अधिकार नहीं। ११. लक्ष्मण मेघनाथ से युद्ध हेतु राम जी से आज्ञा माँगते हैं – प्रभु! यदि इसने इन्द्र को जीता है, तो मैंने इन्द्रियों को जीता है। लक्ष्मण मूर्च्छा प्रसंग में कुछ सूत्र छिपे हुए हैं। लक्ष्मण जी के मूर्छित होने पर, हनुमान जी उन्हें उठाकर राम के समीप लाते हैं। वस्तुतः जब जीव संसार की आसक्ति में भगवान् को भूल जाता है, तब उसे संत ही भगवान की शरण में लेकर आते हैं- हनुमान जी संत हैं-

अब मोहि भा भरोस हनुमंता। बिनु हरि कृपा मिलहिं नहिं संता॥ – रा.च.मा. ५/७/४

१२. कालनेमि बदमाश कथावाचक है और हनुमान् जी उसकी बदमाशी उसकी राम कथा से समझ गए-

होत महा रन रावन रामहिं। जितिहैं राम न शंसय या महिं॥ इहाँ भए मैं देखउँ भाई। ग्यान दृष्टि बल मोहि अधिकाई॥ – रा.च.मा. ६/५७/५

कालनेमि कहता- “होत महा रन रावन रामहिं” अर्थात रावण-राम का संग्राम हो रहा है, पहले राम जी का नाम नहीं लिया, पहले आतंकवादी रावण का नाम लिया। अतः हनुमान् जी समझ गए यह नकली साधु है और पीने का बहाना कर जल माँगा। अब ऐसे बहुत से कथावाचक हैं, जो राम कथा में इस्लाम का गुण गान करते हैं, शेर-कव्वाली गाते हैं। क्या संस्कृत साहित्य में श्लोक नहीं हैं? क्या संस्कृत के श्लोक अब समाप्त हो गये हैं? ऐसे कथावाचक शेर-कव्वाली से, फिल्मी गानों से कथा मञ्च को दूषित कर रहे हैं। १३. रामजी विलाप कर रहे हैं क्योंकि आज उनके दोनों बेटे मूर्छित पड़े हैं, लक्ष्मण राम की गोद में और हनुमान् जी भरत की गोद में-

निज जननी के एक कुमारा। तात तासु तुम प्रान अधारा॥ सौंपेउ मोहि तुमहिं गहि पानी। सब बिधि सुखद परम हित जानी॥ – रा.च.मा. ६/६१/१४,१५

राम जी लक्ष्मण जी के पिता हैं, जैसा कि सुमित्रा जी ने वन गमन के समय लक्ष्मण जी से कहा था-

तात तुम्हारि मातु बैदेही। पिता राम सब भाँति सनेही॥ – रा.च.मा. २/७४/२

और हनुमान भी उनके पुत्र हैं, क्योंकि सीता जी उन्हें पुत्र मान चुकी हैं-

अजर अमर गुननिधि सुत होहू। करहु बहुत रघुनायक छोहू॥ करिहिं कृपा प्रभु अस सुनि काना। निर्भर प्रेम मगन हनुमाना॥ – रा.च.मा. ५/१७/३,४

१४. मेघनाथ ने हनुमान् जी को ब्रह्मास्त्र से बाँधा और रामजी को नागपाश से, सब नाग आ गए लेकिन उल्टा हो गया, राम जी को डसने के स्थान पर उनके शरीर का रस चूसने लगे, उन्हें मणिमाला पहनाने लगे। मेघनाथ बोला – सुसरों! यह क्या कर रहे हो? डसने को कहा था। नाग बोले – तुम अपनी माँ की बात नहीं मानोगे तो मरोगे, हम तो अपनी माता की बात मानेंगे। हमारी माता ने कहा तो जब राम जी चित्रकूट आए, हमने अपना विष भी उगल दिया था। अब माता ने कहा है कि राम जी को डसना नहीं, उनके शरीर से चिपककर अपने को धन्य बना लेना। १५. रावण ने रामजी की सेना में जिन-जिन को निर्बल माना, आज वे ही सब उसे युद्ध में लोहा दे रहे हैं- सुग्रीव, अंगद, हनुमान् १६.

सीता प्रथम अनल महँ राखी। प्रगट कीन्ह चह अंतर साखी॥ तेहि कारन करुनायतन कहे कछुक दुर्बाद। सुनत जातुधानी सब लागीं करै बिषाद॥ – रा.च.मा. ६/१०८/१४, ६/१०८

रामजी अब माया सीता को लौटाकर वास्तविक सीता को अग्नि से प्रकट करना चाहते हैं। माया सीता अग्नि में प्रवेश कर रहीं हैं और अब अग्नि में वास्तविक सीता आ गई हैं, उनकी साड़ी के पल्लू का एक तागा भी नहीं जल रहा है। राम जी अग्नि से सीता को लौटाने हेतु श्रीसूक्त का पाठ कर रहे हैं-

हिर॑ण्यवर्णां॒ हरि॑णीं सु॒वर्णरज॒तस्र॑जाम्‌। च॒न्द्रां हि॒रण्म॑यीं ल॒क्ष्मीं जात॑वेदो म॒ आव॑ह॥ १॥ तां म॒ आव॑ह॒ जात॑वेदो ल॒क्ष्मीमन॑पगा॒मिनीम्‌। यस्यां॒ हिर॑ण्यं वि॒न्देयं॒ गामश्वं॒ पुरु॑षान॒हम्‌॥ २॥ अ॒श्व॒पू॒र्वां र॑थम॒ध्यां ह॒स्तिनादप्र॒मोदि॑नीम्‌। श्रियं दे॒वीमुप॑ह्वये॒ श्रीर्मा दे॒वी जुषताम्‌॥ ३॥ कां॒सो॒स्मि॒ तां हिर॑ण्यप्रा॒कारा॑मा॒र्द्रां ज्वल॑न्तीं तृ॒प्तां त॒र्पय॑न्तीम्‌। प॒द्मे॒स्थि॒तां प॒द्मव॑र्णां॒ तामि॒होप॑ह्वये॒ श्रियम्‌॥ ४॥ च॒न्द्रां प्र॑भा॒सां य॒शसा॒ ज्वल॑न्तीं॒ श्रियं॑ लो॒के दे॒वजु॑ष्टामुदा॒राम्‌। तां प॒द्मिनी॑मीं॒ शर॑णम॒हं प्रप॑द्येऽल॒क्ष्मीर्मे नश्यतां॒ त्वां वृ॑णे॥ ५॥ आ॒दि॒त्यव॑र्णे तप॒सोऽधि॑जा॒तो वन॒स्पति॒स्तव॑ वृ॒क्षोऽथ बि॒ल्वः। तस्य॒ फलानि॒ तप॒सानु॑दन्तुमा॒या॑न्तरा॒याश्च॑ बा॒ह्या अल॒क्ष्मीः॥ ६॥ उपै॑तु॒ मां दे॑वस॒खः की॒र्तिश्च॒ मणि॑ना स॒ह। प्रा॒दु॒र्भू॒तोऽस्मि॑ राष्ट्रे॒ऽस्मिन्की॒र्तिमृ॑द्धिं द॒दातु॑ मे॥ ७॥ क्षुत्पि॑पा॒साम॑लां ज्ये॒ष्ठाम॑ल॒क्ष्मीं नाशया॒म्यहम्‌। अभू॑ति॒मस॑मृद्धिं॒ च सर्वां॒ निर्णुदमे॒ गृहात्‌॥ ८॥ गं॒धद्वा॒रां दु॑राध॒र्षां॒ नि॒त्यपु॑ष्टां करी॒षिणीम्‌। ई॒श्वरीं॑ सर्वभूता॒नां॒ तामि॒होप॑ह्वये॒ श्रियम्‌॥ ९॥ मन॑सः॒ काम॒माकू॑तिं॑ वा॒चः स॒त्यम॑शीमहि। प॒शू॒नां रू॒पमन्न॑स्य॒ मयि॒ श्रीः श्र॑यतां॒ यशः॑॥ १०॥ क॒र्दमे॑न प्र॑जाभू॒ता॒म॒यि॒ सम्भ॑वक॒र्दम। श्रियं॑ वा॒सय॑ मे कु॒ले मा॒तरं॑ पद्म॒मालि॑नीम्‌॥ ११॥ आपः॑ सृ॒जन्तु स्नि॒ग्धा॒नि॒ चि॒क्ली॒तव॑समे॒ गृहे। निच॑दे॒वीं मा॒तरं॒ श्रियं॑ वा॒सय॑ मे कु॒ले॥ १२॥ आ॒र्द्रां पु॒ष्करि॑णीं पु॒ष्टिं सु॒वर्णां हेम॒मालि॑नीम्‌। सू॒र्यां हि॒रण्म॑यीं ल॒क्ष्मीं जात॑वेदो म॒ आवह॥ १३॥ आ॒र्द्रां यः॒ करि॑णीं य॒ष्टिं पि॒ङ्गलां प॑द्म॒मालि॑नीम्‌। च॒न्द्रां हि॒रण्म॑यीं ल॒क्ष्मीं जात॑वेदो म॒ आव॑ह॥ १४॥ तां म॒ आव॑ह॒ जात॑वेदो ल॒क्ष्मीमन॑पगा॒मिनीम्‌। यस्यां॒ हि॑रण्यं॒ प्रभू॑तं॒ गावो॑दा॒स्योऽश्वान्वि॒न्देयं॒ पुरु॑षान॒हम्‌॥ १५॥ यः शुचिः॒ प्रय॑तो भू॒त्वा जु॒हुयादाज्य॒मन्व॑हम्‌। सूक्तं॑ प॒ञ्चद॑शर्चं॒ च श्री॒कामः॑ सत॒तं ज॑पेत्‌॥ १६॥

श्रीसूक्त की शब्दशः व्याख्या करते हुए गुरुजी ने कहा कि इस सूक्त में रामजी अग्नि से सीताजी को लौटाने की प्रार्थना कर रहे हैं। १५ मन्त्र ही रामजी ने क्यों बोले? क्योंकि १५वें वर्ष में सीताजी को लौटाकर वापिस ले जाना चाहते हैं। इस प्रकार सूक्त से १५ बार आहुति दी, तब ब्राह्मण वेश में अग्नि देव सीताजी को ले आए और रामजी से बोले कि इन्हें स्वीकार कीजिए-

तब अनल भूसुर रूप कर गहि सत्य श्री श्रुति बिदित जो। जिमि छीर सागर इंदिरा रामहिं समर्पी आनि सो॥ – रा.च.मा. ६/१०९/१०

१७. राम राज्य में कोई विधवा नहीं, यह सिद्ध करने के लिए दशरथ जी आ गए-

तेहि अवसर दसरथ तहँ आए। तनय बिलोकि नयन जल छाए॥ – रा.च.मा. ६/११२/१

१८.

प्रथम तिलक बसिष्ठ मुनि कीन्हा। पुनि सब बिप्रन आयसु दीन्हा॥ – रा.च.मा. ७/१२/५

मैं अपनी कथा में राम राज्य का आयोजन नहीं करता, जब तक अयोध्या में भगवान श्रीराम की जन्मभूमि पर मन्दिर का निर्माण नहीं हो जाता। जब मन्दिर का निर्माण हो जायेगा, तब फिर कथा कहेंगे और राम राज्य की धूमधाम से तैयारी करेंगे। १९. सीताजी का दूसरा वनवास नहीं, लव और कुश का जन्म अयोध्या के राजमहल में हुआ-

दुइ सुत सुंदर सीता जाए। लव कुश बेद पुरानन गाए॥ दुइ दुइ सुत सब भ्रातन केरे। भए रूप गुन शील घनेरे॥ – रा.च.मा. ७/२५/६,७

भरत जी के तक्ष और पुष्कल, लक्ष्मण जी के चन्द्रकेतु और अंगद तथा शत्रुघ्न जी के सुबाहु और शत्रुघाती पुत्र हुए।

सीताराम जय सीताराम सीताराम जय सीताराम सीताराम जय सीताराम सीताराम जय सीताराम

संकलनकर्त्री: प्रिया गर्ग सम्पादक : नित्यानन्द मिश्र

अध्यक्षीय उद्बोधन

चतुर्थ दीक्षान्त समारोह

जगद्गुरु रामभद्राचार्य विकलाङ्ग विश्वविद्यालय

२० अप्रैल २०१३

प्रवक्ता – जगद्गुरु रामभद्राचार्य

आजीवन कुलाधिपति

जगद्गुरु रामभद्राचार्य विकलाङ्ग विश्वविद्यालय

चित्रकूट, उत्तर प्रदेश, भारत

सम्पादक – डॉ. रामधार शर्मा, नित्यानन्द मिश्र

रामाय रामभद्राय रामचन्द्राय वेधसे। रघुनाथाय नाथाय सीतायाः पतये नमः॥ श्रीसीतानाथसमारम्भां श्रीरामानन्दार्यमध्यमाम्। अस्मदाचार्यपर्यन्तां वन्दे श्रीगुरुपरम्पराम्॥ भिन्नभिन्नपदाकारैः शमयन्मामकीं शुचम्। जयत्येष निरालम्बो विकलाङ्गमहेश्वरः॥

परिपूर्णतम परात्पर परब्रह्म परमेश्वर भगवान् श्रीसीतारामजी की निर्व्याज करुणा से सम्पन्न हो रहे जगद्गुरु रामभद्राचार्य विकलाङ्ग विश्वविद्यालय के इस दीक्षान्त समारोह में सहभागिता को समलङ्कृत कर रहे मुख्यातिथि डॉ अखिलेश गुप्त, एवं जगद्गुरु रामभद्राचार्य विकलाङ्ग विश्वविद्यालय के यशस्वी कुलपति प्रो. बी. पाण्डेय, तथा विश्वविद्यालय परिवार! दीक्षान्त समारोह में योग्यताओं को प्रमाणपत्र के रूप में अधिगत कर रहे छात्राओं एवं छात्रों! आज आप सबके प्रति मङ्गलाशासन एवं वर्धापन करते हुये मेरा शान्त स्वान्त नितान्त आनन्द का अनुभव कर रहा है। यह वह अनुभव है जहाँ उद्भव है, परन्तु पराभव नहीं। जहाँ सात्त्विक सारस्वत वैभव है, परन्तु परिभव नहीं। जहाँ प्रसाद है, परन्तु विषाद नहीं। जहाँ विकलाङ्ग छात्र-छात्राओं की सफलता के समवलोकन से आह्लाद है, किन्तु अवसाद नहीं। आज आप दीक्षान्त समारोह में उपस्थित हो रहे हैं क्या आपने कभी यह जानने का प्रयास किया कि दीक्षान्त का वास्तविक अर्थ क्या है? इसे किस सन्दर्भ में देखा जाना चाहिए। इसकी आज की भीषण भौतिकवाद विभीषिका के बीच क्या प्रासंगिकता है? आज की स्वार्थपरक परिविष्टि में इसकी क्या आनुषंगिकता है? मैं इस सन्दर्भ में इतना ही विवक्षित अभीष्ट मानता हूँ कि मानवता की सफलता की समर्चा ही दीक्षान्त की प्रासंगिकता है एवं असद् विचारों की उत्सर्जना, सद्विचारों की सर्जना तथा अनवद्यता की विसर्जना ही इसकी आनुषंगिकता है। दीक्षान्त, क्या दीक्षान्त? महर्षि पाणिनि ने दीक्ष् धातु के जो पाँच अर्थ निर्दिष्ट किये हैं, उनमें से प्रथम और तृतीय को छोड़कर शेष तीन आपकी जिजीविषा के पाथेय बनेंगे। मेरे उपबृंहण का इतना ही तात्पर्य समवगम्य होगा कि दीक्ष् धातु के जो पाँच अर्थ महर्षि पाणिनि ने कहे –

दीक्ष मौण्ड्येज्योपनयननियमव्रतादेशेषु।

– धा.पा. ६०९

अर्थात् दीक्ष् धातु का अर्थ है मौण्ड्य (मुण्डन), इज्या (यज्ञ), उपनयन (यज्ञोपवीत), नियम (जीवन के निर्धार्यमाण वर्तुल वर्त्म के सान्दर्भिक शब्दतात्मक उपबन्ध) तथा व्रतादेश। इनमें से मौण्ड्य अर्थात् मुण्डन और उपनयन इन दोनों को छोड़कर तीन अर्थ आपके जीवन की अन्वर्थता को प्रमाणित करेंगे। दीक्ष् का अर्थ इज्या, इज्या अर्थात् यज्ञ। आप इस विश्वविद्यालय से शिक्षित और प्रशिक्षित होकर अग्रिम जीवन की स्वर्णिम उषा के समाश्लेषणार्थ विश्लेषरहित होकर सौप्रास्थानिक के साथ प्रस्थान कर रहे हैं। जीवन ही यज्ञ है, क्योंकि यज् धातु के भारतीय वाङ्मय ने तीन अर्थ स्वीकारे हैं। जिन्हें दाक्षीहृदयहर्षवर्धन महर्षि पाणिनि ने धातुपाठ में उपनिबद्ध किया है –

यज देवपूजासङ्गतिकरणदानेषु।

– धा.पा. १००२

देवपूजा का अर्थ मन्दिरों में प्रतिष्ठापित पाषाणमूर्तिर्यों को अक्षत, पुष्प, धूप, दीप समर्पण करने से गतार्थता को प्राप्त करें? प्रत्युत देव का अर्थ है दैवीय संपत् से सम्पन्न व्यक्ति – पुरुष हो या स्त्री – जहाँ भी दैवीय सम्पत्ति दृष्टिगोचर हो रही हो, उनका सम्मान ही देवपूजा है। सङ्गतिकरण का तात्पर्य है अन्योन्य के साथ मेल-मिलाप अर्थात् एक दूसरे के लिये सहानुभूति नहीं समानुभूति। अन्योन्य के सुख-दुःख में सहभागिता की धारणा, अन्योन्य के सङ्कट के निराकरण की एक जागरूक शुभेच्छा, और दान का तात्पर्य है आवश्यकता एवं विपन्नता से प्रेरित लोगों के प्रति, कुछ उत्सर्ग करना। यहाँ हमारे समावर्तिष्यमाण छात्राओं और छात्रों के लिए तीन विषय अत्यन्त ध्यातव्य हैं। वे हैं – उत्सर्ग, सर्ग और विसर्ग। जीवन में उत्सर्जन होना चाहिए परन्तु दूषित वाष्प का नहीं प्रत्युत अपने धर्मार्जित धन का। विसर्जन होना चाहिए सामान्य आवाहित देवताओं का नहीं परन्तु अपने दोषों का। सर्जन होना चाहिए सद्गुणों का और सद्गुणों के समुच्चयोचित मङ्गलमय सत्कार्यसंविधानों का। दान, जीवन में दित्सा होनी ही चाहिए। देने की इच्छा। हम क्या दें? समाज को क्या दें? परिवार को क्या दें? राष्ट्र को क्या दें? और क्यो दें परमेश्वर को? इस पर हमारे मानस में निर्विकल्प सङ्कल्प का उदय होना ही तो चाहिए। हम समाज को सत्कार्यों का पुरस्कार दें। हम राष्ट्र को त्याग का परिष्कार दें और हम परमात्मा को स्वत्व के समर्पण का आविष्कार दें। निश्चित रूप से जीवन मधुमय और मङ्गलमय होगा। मैं आप सब छात्राओं और छात्रों के प्रति दिवानिश यही तो परमेश्वर से प्रार्थना करता रहता हूँ। आपका जीवन मधुमय हो। आपका प्रभात मधुमय हो। आपका मध्याह्न मधुमय हो। आपका सायन्तन मधुमय हो। सब कुछ मधुमय हो। वात्सल्य भाजनों! आज मैं आप सबको वेदान्त का उपदेश देने नहीं उपस्थित हुआ हूँ। क्योंकि मुझे आपको वेदान्तप्रिय न बनाकर सिद्धान्तप्रिय बनाने का मन है। आप पहले शुद्धान्तप्रिय बनें। पुनः सिद्धान्तप्रिय बनें। फिर तो वेदान्तप्रियता आपको स्वयमेव हस्तगत हो जायेगी। उसके लिये कोई अतिरिक्त प्रयास की चिकीर्षा आपके स्वान्त को बाधित नहीं करेगी। नियम : जीवन में कुछ नियमों के निर्धारण करने पड़ेगे। इस सन्दर्भ में मैं राष्ट्रकवि मैथिलीशरणगुप्त द्वारा विरचित द्वापर खण्डकाव्य से एक पङ्क्ति उद्धृत करना चाहूँगा –

खेलकूद में ही न अरे हम सब अवसर खो देंगे। भावी जीवन के भविष्य भी कुछ निश्चित कर लेंगे।

– द्वा. ६/३

क्या निश्चित करेंगे? आपका क्या निश्चेतव्य होगा? यही तो इस अवसर पर आपको समझना है। आप शिक्षित और प्रशिक्षित होकर यहाँ से समावर्तित हो रहे हैं। विद्या से सब अनवद्या पराविद्या की ओर आपका प्रसरण हो रहा है। क्या है विद्या? भारतीय वाङ्मय की दृष्टि से –

सा विद्या या विमुक्तये।

– वि.पु. १/१९/४१

विद्या विद्यार्थी को सभी धर्मों से मुक्त करना चाहती है? नहीं। कदापि नहीं। फिर विमुक्ति का अर्थ है विश्वमुक्ति। उसे विद्या कहते हैं जो विश्व को विसङ्कटों से मुक्ति दिला सकी है। भारतीय विद्या विश्व के मुक्ति की बात करती है। और भी शङ्कराचार्य जैसे निर्विशेष बात की नहीं। भारतीय विद्या का यह तात्पर्य जगद्गुरु रामानन्दाचार्य के सविशेष बात से हैं और यही सिद्धान्त गीता का भी है। श्रीमद्भगवद्गीता के अष्टम अध्याय के सप्तम श्लोक में योगेश्वर भगवान् श्रीकृष्ण तो निर्दिष्ट करते हुये कहते हैं –

मामनुस्मर युध्य च।

– भ.गी. ८/७

अर्थात् अनुकूलता से परमात्मा का स्मरण करो और युध्य अर्थात् संसार की समस्याओं से संघर्ष करते रहो। यदि परमात्मा का स्मरण करोगे तो तुम्हारी शक्तियों का कभी क्षरण नहीं होगा और तुम्हारे जीवन में असद् गुणों का प्रस्फुरण भी नहीं होगा और तुम्हारे उत्साह का संवरण भी नहीं होगा। केवल निरावरण होगा वह अलौकिक सदाचरण जिससे समस्त वैश्विक जगत् तुम्हारे चरण पर नमन करने के लिए उत्सुक होता रहेगा। मैं आपके मन में जिजीविषा जगाना चाहता हूँ और आपके मन से उस मुमूर्षा को भगाना चाहता हूँ। आपकी बुद्धि में चिकीर्षा का स्वाद जगाना चाहता हूँ और आपके हृदय से अचिकीर्षा को सर्वथा दूर रखना चाहता हूँ। जीवन में जब पूर्वाग्रह, प्रतिशोध, प्रमाद एवं प्रतिक्रिया जैसे दुर्गुण उपस्थित होते हैं तब वे सात्त्विक सङ्कल्पों के लिए कण्टकायित हो जाते हैं। इसलिए हमें इनसे सर्वथा अपने को दूर करना होगा। एक नियम लेना होगा। हम जो कुछ कर रहे हैं, या जो कुछ हमारे लिए करिष्यमाण है, उसमें उनके लिए हमने क्या किया है, जो हमारे जीवन के स्वार्थिक अनुबन्धों से बहुत दूर हैं। उनके लिए हमें क्या समाचरणीय है, जिनका हमारे निरबन्धों से किसी भी प्रकार का कोई भी संश्लेष नहीं है। यहाँ हम आपको शुक्लयजुर्वेद के चालीसवें अध्याय के द्वितीय मन्त्र की ओर इङ्गित करना चाहेंगे –

कु॒र्वन्ने॒वेह॒ कर्मा॑णि जिजीवि॒षेच्छ॒त समा॑।

– शु.य.वा.मा.सं. ४०/२

कुर्वन् का अर्थ क्या है? कुर्वाण एवं कर्माणि भी कहा जा सकता था परन्तु कुर्वाणः का अर्थ होता है अपने लिए कर्म करना और कुर्वन् का अर्थ है अन्य के लिए। अर्थात् हम अन्य के लिए कर्म करते हुये सौ वर्ष पर्यन्त स्वस्थ रहकर जीने की इच्छा करते हुये परमात्मा से प्रार्थना करें। सात्त्विक सङ्कल्पों से समुदित एवं उदारोचित कर्मों की अवसन्धि में विकलाङ्गता बाधक नहीं बनती। क्योंकि हम आप सबके विकलाङ्गता जैसे अभिशाप को दूरोच्छ्रित करके विशिष्ट कलाङ्ग सम्पन्न बनाना चाहते रहे हैं। हम चाहते हैं आपमें उन कलाओं का यौगपद्येन समवतरण हो जाये, जिन कलाओं के चामत्कारिक प्रभाव से अनुभावित होकर परमेश्वर भी आपकी विकलाङ्गता को नमस्या करने के लिए समातुर हो उठे। बेटियों और बेटों! आज आपसे वीज्यमान हो रहे आपके निर्दोष कुलाधिपति की आपके प्रति एक ही तो अभीप्सा है वह यह कि –

स्वयं को कर सजग इतना कि प्रतिसौभाग्य के पहले। प्रभु साधक से ये पूँछें बता तेरी समीहा क्या॥

आज में आपको समीहित होना है। आज में आपको अपने जीवन के महायज्ञ में उस अध्वर्यु की भूमिका निभानी है जिसकी प्रत्येक आहुति पर वैश्वानर की जिघृक्षा सोत्कण्ठ समाहत हो उठे। आज आपको उस यज्ञ का होता बनना है, जहाँ हव्यवाट् आपकी सफलता के वाट में पलक पाँवड़ी बिछाकर प्रतीक्षा और समीक्षा कर रहे होंगे। आज से आपको उन सात्त्विक सङ्कल्पों की सञ्जिघृक्षा के लिए यत्न करना होगा जिनके लिए श्रुतियाँ परमात्मा के दिव्य श्वासों के साथ यह वाक्य झङ्कृत कर रहीं हैं कि –

तन्मे॒ मनः॑ शि॒वस॑ङ्कल्पमस्तु।

– शु.य.वा.मा.सं. ३४/१-६

मैं यह सुनने को कभी भी उद्यत नहीं हूँ कि विकलाङ्ग किसी भी कर्म में सफल नहीं होता। मैं तो इसी तथ्य का शुश्रूषु रहूँगा कि सम्पूर्ण असम्भवों को यदि सम्भव करने की किसी में क्षमता है तो उस क्रियाशील जीवन का नाम है विकलाङ्ग। आपके उत्साह में मैं निरन्तर साधक रहूँगा। मेरा विनियोग और सहयोग आपके कर्मकौशलात्मक योग में अनुदिन सहायता करता रहेगा। मेरा प्रयोग आपके जीवन की सम्प्रयोगात्मक विद्या में मधुराका की भूमिका निभायेगा। परन्तु मधुराका के लिए ऋतुराज का अवतरण तो आपके ही अध्यवसाय का प्रतिफल होगा। इस तथ्य से आप भली भाँति परिचित होंगे कि आचार्य जब छात्राओं और छात्रों के लिए नियम निर्देश का इच्छुक होता है तो उसके आचरण में प्रतिभासित कठोरता दृष्टिगोचर होती है, पर वह पारमार्थिक नहीं होती। ठीक यही भूमिका मेरी है। हो सकता है आपके कदाचरणों के निवारणार्थ मेरी व्यवस्था में किञ्चित् कठोरता का आप्लवन हो। इसकी मैं विशेष चिन्ता नहीं करता क्योंकि मैं जानता हँ कि आचार्य का अनुशासन विद्यार्थी के जीवन का महौषधि बन जाता है। आचार्य के निर्देश, विद्यार्थी के कार्यकलापों के निशावशेष को प्रभात में परिवर्तित करते हैं। जैसा कि हुलसीहर्षवर्धन गोस्वामी तुलसीदास जी कहते हैं –

जिमि शिशु तन ब्रन होइ गोसाईं। मातु चिराव कठिन की नाईं॥ जदपि प्रथम दुःख पावइ रोवइ बाल अधीर। व्याधि नाशहित जननी गणति न सो शिशु पीर॥

– रा.च.मा. ७/७४/८, ७/७४(क)

आज कुछ नियम दीयमान हैं उन्हें ग्रहण कीजिए। आप अपने जीवन का भी समलङ्करण कर लीजिए। जीवन में जितना हो सके सत्य का आचरण कीजिए एवं भारतीय पद्धति के अनुसार वासनात्मक प्रपञ्च से दूर रहकर ब्रह्मचर्य का आचरण कीजिए। यहाँ ब्रह्मचर्य शब्द कदाचित् आपके लिए कुछ अटपटा प्रतीत हो रहा होगा। ऐसा कुछ नहीं उसका एक व्यावहारिक स्वरूप है। वह यह कि पुरुष एक जीवनसङ्गिनी के साथ जीवन निभाये। यह उसका ब्रह्मचर्य है। और नारी एक जीवनसङ्गी के साथ जीवनयात्रा को पूर्ण कर लें, यह उसका ब्रह्मचर्य है। आज छः नियमों का स्वीकरण आपके जीवन का निश्चित रूप से अलङ्करण होगा। वे हैं सत्य, ब्रह्मचर्य, व्यायाम, विद्या, ईश्वरप्रेम, और समाज तथा राष्ट्र के लिए कुछ त्याग। भारतीय संस्कृति का यह एक मन्त्र है –

त्यागेनैके अमृतत्वमानशुः।

– कै.उ. १/३

त्याग से अमृत की प्राप्ति होती है। योगवृत्ति का सोपान होता है।

तेन॑ त्य॒क्तेन॑ भुञ्जीथा॒

– शु.य.वा.मा.सं. ४०/१

परमात्मा हमारे लिये जो उत्सृष्ट करें उसी से हमें अपनी जीवन यात्रा चलानी चाहिए। जहाँ भी व्यक्ति आवश्यकता से अतिरिक्त धन सञ्जिघृक्षा में तत्पर होता है वहाँ उसके जीवन में अशान्ति आ जाती है। आज यही तो अशान्ति का मूल है। व्यक्ति आवश्यकता से अधिक धन चाह रहा है। उसकी पूर्ति के अभाव में वह कदाचारी, अन्यायी, अधर्मी, आतङ्कवादी और असहिष्णु बनता जा रहा है। हमारी जितनी आवश्यकता हो उतना तो ईश्वर हमें उपलब्ध कराते रहते हैं। वास्तविक ईश्वरप्रेमी कभी विपन्न नहीं हेाता क्योंकि भगवत्प्रपन्नता विपन्नता और विप्रतिपन्नता को सदैव दूरोत्सृष्ट करती रहती है। पुत्रियों और पुत्रों! कोई भी वर्ग या कोई भी व्यक्ति अध्यात्म के बिना शान्ति को प्राप्त ही नहीं कर सकता। सबको अध्यात्म उपादेय हैं चाहे वह किसी भी जाति या किसी भी वर्ग या किसी भी सम्प्रदाय का हो। अध्यात्म का अर्थ क्या है? क्या मैं सभी छात्रों को बाबा और सभी छात्राओं को साध्वी बनाना चाहता हूँ? कभी नहीं। आप अष्टाङ्गयोगी बने या न बनें इस पक्ष में आपके प्रति मेरा कोई आपीडन नहीं होगा। परन्तु आपको कर्मयोगी बनना आवश्यक है। अष्टाङ्गयोग भौतिक शरीर को बलवान् बनाता है। और कर्मयोग सूक्ष्मशरीर को बलवत्तर बनाता है। इस तथ्य की पुष्टि हेतु मैं गीता जी के षष्ठ अध्याय का छियालीसवाँ श्लोक उद्घृत कर रहा हूँ –

तपस्विभ्योऽधिको योगी ज्ञानिभ्योऽपि मतोऽधिकः। कर्मिभ्यश्चाधिको योगी तस्माद्योगी भवार्जुन॥

– भ.गी. ६/४६

योगी बनो अर्थात् निष्काम भाव से कर्म करते रहो। अकर्मण्य मत बनो कुछ-न-कुछ करो। कुरु कर्मैव (भ.गी. ४/१५)। कर्म करो। भगवान् को पुष्पों से नहीं प्रत्युत निष्ठा द्वारा सम्पन्न कर्मों से पूजो। कर्म करते-करते यदि भगवान् के मन्दिर में जाने का समय न मिले तो जान लो उसी दिन तुम्हारी पूजा सम्पन्न हो गयी है। पूजा का प्राण है उत्सर्जन। पूजा की आत्मा ही सर्जन, और पूजा का विशेषार्घ्य है दुर्गुणों का विसर्जन। हमें इन तथ्यों के साथ अपने जीवन को मधुमय बनाना है। जीवन भगवत्प्रसाद है। किसी भी परिस्थिति में रहकर उसे भगवत्प्रसाद मानकर मुस्कुराना ही मानवता की वास्तविक परिभाषा है। मुझे विकलाङ्गता की विडम्बनाओं का सञ्ज्ञान ही नहीं परिज्ञान भी है और कदाचित् इन्हीं सञ्ज्ञान और परिज्ञानों की अबुभूषा ने मुझे जगद्गुरु रामभद्राचार्य विकलाङ्ग विश्वविद्यालय के निर्माण से प्रेरित कर दिया। बना विश्वविद्यालय और वह बारह वर्षों से चल भी रहा है। निश्चित रूप से यह और लोगों के लिए संस्थान होगा पर मेरे लिये विकलाङ्ग विश्वविद्यालय मानवता का महत्तम मन्दिर है। मैं इसमें विकल मानवता की पूजा कर रहा हूँ। आप लोग भी यही कीजिए। अन्य मन्दिरों के पुजारी बनिए या न बनिये पर मानवता महामन्दिर के पुजारी अवश्य बन जाइये। पूजा कीजिए मानवता की अपनी निष्ठा के परमपावन पराग परिणत पाथोज प्रकरों से। निश्चित रूप से मानवता की पूजा परमेश्वर की पूजा मानी जायेगी। मैं विकलाङ्गों को महेश्वर मानता हूँ। आप मेरे महेश्वर हैं। पर महेश्वर का भी तो रुद्राभिषेक करना होता है। आज का वक्तव्य ही मेरा आपके लिए रुद्राभिषेक है। हाँ अन्य रुद्राभिषेक जल, रस आदि सामग्रियों से होते हैं और मेरा रुद्राभिषेक भिन्न-भिन्न वैदिक सिद्धान्तों से सङ्ग्रथित वाक्यप्रसून परागों का है। मेरा अभिषेक स्वीकार कीजिए। और आप भी यथासम्भव यही रूद्राभिषेक कीजिए। विकलाङ्ग महेश्वर को प्रतिष्ठापित कीजिए। संस्थापित कीजिए। इन्हें कभी विस्थापित मत कीजिए। विकलाङ्गता मेरी दृष्टि में अभिशाप नहीं है यह तो कर्मक्षेत्र में सम्प्रेषित किया हुआ परमेश्वरीय अवदान है। किसी अङ्ग का अभाव परमेश्वर का दण्ड नहीं यह तो परमात्मा का प्रसाद परिपोषित वरदान है। जीवन में निराशा सबसे बड़ा निर्बल पक्ष है। आशावादी बनिये पर दुराशावादी नहीं। आप सदाशयता का अभ्यास कीजिए। दुराशयता का निराश कीजिए। फिर तो स्वयं ही महाशय बन जायेंगे और यही बनाने का मेरा सङ्कल्प भी है। क्या आप समझते हैं कि आज दीक्षा का अन्त हो रहा है? नहीं। शिक्षित विषयों को जीवन में समवतरित करने की कलाओं का अभ्यास ही तो दीक्षा है। दीक्षान्त का अर्थ क्या होता है? दीक्षा का अन्त? नहीं। अन्त शब्द का समाप्ति ही अर्थ नहीं होता। कोश के अन्त शब्द का स्वरूप भी अर्थ होता है। अर्थात् जहाँ दीक्षा के स्वरूप का निदर्शन कराया जाता है, उस महोत्सव को दीक्षान्त कहते हैं। आज आपको दीक्षा के स्वरूप के सम्बन्ध में जानना है। दीक्षा का स्वरूप क्या है? अग्रिम जीवन के कार्यक्रमों का सात्त्विक निश्चय। दीक्षा का स्वरूप क्या है? गुरुजन के समक्ष अग्रिम जीवन की योजनाओं का परिनिर्णय। दीक्षा का स्वरूप क्या है? जीवन महायज्ञ के संविधानों को कार्यान्वित करने की सत्यप्रतिज्ञा। आप अपने निर्दोष कुलाधिपति की मुद्रित दृष्टि की निर्झरित अश्रु बिन्दुओं से संवलित आशीर्वाद का प्रसाद लेकर जहाँ भी प्रस्थान करें, वहाँ अपने कर्तव्य पथ से न भटकें। यही आज की मेरी गुरुदक्षिणा है। आप आज एक व्रत लें कि जिन परिस्थितियों में आपका यह जीवन इतने अंशों में सम्पन्न हुआ और जिन मर्यादाओं में आपने इस विश्वविद्यालय के मनोज्ञ कुसुम की भूमिका निभाई है, उन मर्यादाओं को कभी भी अपने से दूर करने का प्रयास मत कीजियेगा। आप जब भी किसी भी सङ्कट के समक्ष होंगे मेरा सत्सङ्कल्प आपके उस सम्पूर्ण सङ्कट का निरसन करता रहेगा। यह मेरा निरत्यय प्रत्यय है। आपके लिए मेरा एक आदेश भी है। वह यह है कि अपने राष्ट्र को देवता मानिये। आज राष्ट्र पर गम्भीर सङ्कटों की कादम्बिनी धैर्य को कदर्थित कर रही है। इसके निविड निराश, निरशन के लिए प्रस्तुत हो जाइये और संस्तुत होइये उस औपनिषद वाक्य के लिए कि –

उत्तिष्ठत जाग्रत प्राप्य वरान्निबोधत। क्षुरस्य धारा निशिता दुरत्यया दुर्गं पथस्तत्कवयो वदन्ति॥

– क.उ. १/३/१४

भगवान् श्रीराम आपका कल्याण करें। अनेक-अनेक आशीर्वाद।

जय विकलाङ्ग।

जय श्री सीताराम।

 

संकेताक्षर सूची

  क.उ. – कठोपनिषद् कै.उ. – कैवल्योपनिषद् द्वा. – द्वापर खण्डकाव्य (मैथिलीशरण गुप्त) धा.पा. – पाणिनीय धातुपाठ भ.गी. – भगवद्गीता रा.च.मा. – रामचरितमानस वि.पु. – विष्णुपुराण शु.य.वा.मा.सं. – शुक्लयजुर्वेद वाजसनेयि माध्यन्दिन संहिता
कथा के शुभारम्भ से पूर्व श्रीकृपा चेरिटेबल ट्रस्ट के अध्यक्ष श्रीकान्तजी जोशी एवं मुम्बई भाजपा नगर अध्यक्ष आशीष जी द्वारा गुरुजी को “वेद वेदान्त वाचस्पति” की उपाधि से अलङ्कृत किया गया तथा उन्हें श्रीफल एवं स्वर्णपत्र प्रदान कर सम्मानित किया गया। गुरुजी का परिचय देने के पश्चात् श्री विजय वागीश जी ने अनुरोध किया कि जिस प्रकार स्वामी विवेकानन्द जी के विचार आज १५० वर्ष के पश्चात् भी भारतीयों के लिए विशेषकर युवाओं के लिए प्रासङ्गीक हैं, उसी प्रकार गुरुजी इस श्रीराम कथा से युवाओं को प्रेरित करें। नव दिवसीय श्रीरामकथा का विषय है – “युवक श्रीराम” – जिनका प्रतिपादन वाल्मीकीय रामायण, श्रीरामचरितमानस एवं अन्य ग्रन्थों के माध्यम से किया जायेगा। १. भारत राष्ट्र को इस समय क्रान्ति की आवश्यकता है, किन्तु रक्तिम क्रान्ति की नहीं, वैचारिक क्रान्ति की आवश्यकता। “ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः” यह वृद्धों का नारा है, अब इस इस नारे को परिवर्तित कर “ॐ क्रान्तिः क्रान्तिः क्रान्तिः” का शङ्खनाद करने की आवश्यकता है। २. युवक कौन है? कोई अवस्था से युवक नहीं होता, प्रत्युत व्यवस्था से युवक होता है। अन्याय को स्वीकार करना वृद्धावस्था है और संघर्षों से जूझना युवावास्था है। शुक्लयजुर्वेद २२वें अध्याय के प्रथम मन्त्र में जन्म लेने वाले बालक को कहा गया है कि वह युवा हो –

आ ब्रह्म॑न्ब्राह्म॒णो ब्र॑ह्मवर्च॒सी जा॑यता॒मा रा॒ष्ट्रे रा॑ज॒न्यः॒ शूर॑ इष॒व्यो॑ऽतिव्या॒धी म॑हार॒थो जा॑यतां॒ दोग्ध्री॑ धे॒नुर्वोढा॑न॒ड्वाना॒शुः सप्तिः॒ पुर॑न्धि॒र्योषा॑ जि॒ष्णू र॑थे॒ष्ठाः स॒भेयो॒ युवाऽस्य॒ यज॑मानस्य वी॒रो जा॑यतां॒ निका॑मे नि॑कामे नः प॒र्जन्यो॑ वर्षतु॒ फल॑वत्यो न॒ ओष॑धयः पच्यन्तां योगक्षे॒मो नः॑ कल्पताम्॥

– शु.य.वा.मा.सं. २२/२२

किन्तु जन्म लेने वाला बालक युवा कैसा हो सकता है? वस्तुतः जन्म से ही व्यक्ति बालक, युवा एवं वृद्ध हो सकता है। जो जन्म के समय निर्दोष है वह बालक है, जो उत्साहहीन है वह वृद्ध है और जो जन्म से ही उत्साहसम्पन्न है, वह युवा है। ३. भगवान् राम में ही युवाओं की सम्पूर्ण योग्यताएँ हैं, श्रीराम जी सम्पूर्ण युवकों के आदर्श हैं और श्रीसीता जी सम्पूर्ण युवतियों की आदर्श हैं। ४. युवक श्रीराम – ऐसे युवक, जिनके मुख पर उदात्त तेज चमकता है, जिनका प्रत्येक पल राष्ट्रीय अस्मिता की सुरक्षा के लिए समर्पित है, जो “कोदण्डदीक्षागुरु” हैं, जिन्होंने प्रतिज्ञा की है अन्याय के दमन की, कदाचार के समूलोन्मूलन की, जब तक भारत भूमि से आतङ्कवाद का सफाया नहीं हो जाता, तब तक वे अपना धनुष नीचे नहीं रखेंगे, तब तक विश्राम नहीं लेंगे। युवक श्रीराम ने वशिष्ठ मुनि को यही गुरु दक्षिणा दी है, क्या यह युवा एक सामान्य व्यक्ति हो सकता है? ५. श्रीमद्भगवद्गीता में अर्जुन ने कृष्ण को “पुराणपुरुषोत्तम” कहा –

त्वमादिदेवः पुरुषः पुराणस्त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम्।

– भ.गी. ११/३८

उन्हें पुराण क्यों कहा? क्योंकि कृष्ण पुरातनों की भाँति, वृद्धों की भाँति युद्ध का निर्देशन कर रहे थे, स्वयं युद्ध नहीं कर रहे थे, किन्तु कार्य तो युवक ही करता है। . कुछ भगवान् को निराकार मानते हैं, कुछ साकार। किन्तु मेरी दृष्टि में भगवान् अक्षराकार हैं। मैंने प्रत्येक कक्षा में ९९% अंक प्राप्त किये हैं, मेरी कथा अन्य कथावाचकों की कथा से अलग है, अतः उनकी कथा से तुलना नहीं की जा सकती। . राम किसी एक सम्प्रदाय के नहीं हैं, वे तो पूरे राष्ट्र के हैं, रा अर्थात् राष्ट्र, म अर्थात् मङ्गल –

मंगल भवन अमंगल हारी। द्रवउ सो दशरथ अजिर बिहारी॥

– रा.च.मा. १/११२/४

जो मंगलों के मूल हैं और अमंगलों का हरण करते हैं, ऐसे युवक श्रीराम। ८. श्रीकान्त जोशी जी ने कथा से पूर्व गुरु जी से प्रश्न किया था कि भारत राष्ट्र है, किन्तु उसके प्रदेश का नाम महाराष्ट्र क्यों? क्या महाराष्ट्र, भारत राष्ट्र से अधिक महान् अर्थात् बड़ा है? किन्तु अङ्ग तो अङ्गी को कभी supersede नहीं कर सकता। गुरुजी ने कहा कि इस प्रश्न का उत्तर कथा में ही देंगे। और अब गुरु जी उत्तर देते हुये बोले – महाराष्ट्र शब्द में बहुव्रीहि समास है – “महद्राष्ट्रं येन तन्महाराष्ट्रम्” – अर्थात् जिसके कारण यह भारत महान हो गया, उसे महाराष्ट्र कहते हैं। महाराष्ट्र की भूमि ने ऐसे वीर सपूत को जन्म दिया है, जिसके इतिहास की कदापि पुनरावृत्ति नहीं सकती, और वे वीर सपूत हैं छत्रपति शिवाजी महाराज। महाराष्ट्र की सीमा में प्रवेश करते ही जिनका नाम गूँजने लगता है- “छत्रपति शिवाजी अन्तर्राष्ट्रीय विमान पत्तन”। ९. श्रीरामजी “क्षत्रियपति” हैं और शिवाजी “छत्रपति” हैं, जिन्होंने आततायियों से इस भूमि को मुक्त कर भगवा ध्वज लहराया। यदि भारत के वित्त मन्त्री महोदय शिवाजी को समझ गये होते, तो वे भगवा को आतङ्कवाद का रङ्ग न कहते। भगवान् का रङ्ग भगवत् रङ्ग है। चैत्र शुक्ल प्रतिपदा को नववर्ष के पर्व पर प्रयेक घर के ऊपर भगवा ध्वज ही तो लहराता है। शिवाजी ने अन्याय के विरुद्ध जो संघर्ष किया, आततायियों के शरीरों को छेदा, उनके इस पराक्रम का वर्णन करते हुए भूषण कवि कह उठे –

ऊँचे घोर मंदर के अंदर रहन वारी ऊँचे घोर मंदर के अन्दर रहाती हैं। कंद मूल भोग करें कंद मूल भोग करें तीन बेर खातीं ते वे तीन बेर खाती हैं। भूषन शिथिल अंग भूषन शिथिल अंग बिजन डुलातीं ते वे बिजन डुलाती हैं। ‘भूषन’ भनत सिवराज बीर तेरे त्रास नगन जड़ातीं ते वे नगन जड़ाती हैं॥

१०. ऐसे वीर शिवा जी महाराज! और उन्हें बनाने में भूमिका किस महापुरुष ने निभाई? “समर्थ गुरु रामदास जी” ने, जिनका नारा था – “जय रघुवीर समर्थ”। रामदास जी ने यही नारा क्यों दिया? उन्होंने भगवान राम को निर्गुण, निरंजन, निराकार नहीं कहा, रघुनाथ भी नहीं कहा, अपितु रघुवीर कहा। क्यों? क्योंकि रामदास जी ने मानस की यह पंक्ति पढ़ी होगी –

चलत बिमान कोलाहल होई। जय रघुबीर कहैं सब कोई॥

– रा.च.मा. ६/११९/३

११. भारत देश वीरों का, वीराङ्गनाओं का देश रहा है – “वीरभोग्या वसुन्धरा”। उत्तरप्रदेश के वीररस के कवि श्याम नारायण पाण्डेय गरजकर कहते हैं –

यह तुंग हिमालय किसका है? हिमगिरी की चट्टानें कहतीं जिसमें पौरुष हो उसका है।

ऐसा नहीं कि पाकिस्तान हमारे सैनिकों के शीश काट कर ले गया और देश के प्रधानमन्त्री कहते हैं कि हम अमरीका से शिकायत करेंगे। जिसकी वाणी में पौरुष नहीं, उसके पाणि (हाथों) में पौरुष कैसे हो सकता है? श्रीराम के पाणि में पौरुष का प्रतीक धनुष बाण है –

पाणौ महासायकचारुचापं नमामि रामं रघुवंशनाथम्॥

– रा.च.मा. अ.का. मं. ३

और वे अपनी उन शक्तिशाली भुजाओं को उठाकर प्रतिज्ञा करते हैं –

निशिचर हीन करहुँ मही भुज उठाइ पन कीन्ह । सकल मुनिन के आश्रमनि जाइ जाइ सुख दीन्ह॥

– रा.च.मा. ३/९

१२. यह वही महाराष्ट्र की भूमि है, जिसने जीजाबाई जैसी वीराङ्गना को जन्म दिया, जिसने अपने पुत्र को “ॐ क्रान्तिः क्रान्तिः क्रान्तिः” का संस्कार बाल्यकाल से ही दिया। पाणिनीय सूत्र के अनुसार “संस्कार” शब्द का प्रयोग किसी वस्तु को सजाने, आभूषण अर्थ में होता है अर्थात् इस जीवन द्वारा इस राष्ट्र को, समाज को सजाया जाता है। संस्कार चैनल भी यही कार्य कर रहा है। श्रोताओं! वह क्षण आप तनिक स्मरण करें, जब जीजाबाई परम धाम जा रही थीं, पुत्र शिवा ने उन्हें रोका – माँ! अभी तो आपको मुझे छत्रपति भी बनाना है न? १३. आखिर शिवाजी को छत्रपति बना देने के पीछे मूल कारण कौन था? वे थे समर्थ गुरु रामदास और उनका मन्त्र –

श्रीराम जय राम जय जय राम।

इस मन्त्र का अर्थ क्या है? यह समय बिताने के लिए अनपढ़ बाबाओं का कीर्तन नहीं है, अपितु यह “विजय मन्त्र” है। यदि भारत राष्ट्र को पुनः विजयी बनाना है, तो देश के जन जन, हर मन में इस विजय मन्त्र को पुनः गुंजायमान करना होगा। फिर प्रधानमंत्री यह नहीं कहेगा –

जो तोको कांटा बोये, ताको बोये तू फूल।

अपितु इस विजय मन्त्र के गान के पश्चात् वह हुंकार करेगा – जो तोको कांटा बोये बोये ताको बोये तु भाला। वो भी मूर्ख क्या समझेगा किससे पड़ा यह पाला॥ कोई एक गाल पर चाँटा मारे, तो दूसरा गाल आगे कर दो – यह पुरानी बात अब छोड़ो। यदि कोई बिना गलती के एक गाल पर चाँटा मारे, तो उसके गाल पर दस चाँटे जड़े जाने चाहिएं। वेद के मन्त्र उद्घोष करते हैं – पहले तो गलती करो ही मत, यदि कोई दुष्ट बिना गलती करे ही छेड़े तो उसे छोड़ो नहीं, उसका सर्वनाश कर दो।

क्षमा बड़न को चाहिए छोटन को उत्पात नहीं “दस लात”

१४. वाल्मीकि रामायण के अनुसार राम जी ने तीन दिनों तक सागर तट पर अनशन किया और जब सागर ने उनकी विनय नहीं सुनी, तो राम क्रुद्ध हो उठे और बोले- लक्ष्मण मेरे धनुष बाण लाओ, मैं इस सागर को आग्नेय बाण से सुखा दूँगा –

असमर्थं विजानाति धिक्क्षमामीदृशे जने। स दर्शयति साम्ना मे सागरो रूपमात्मनः॥ चापमानय सौमित्रे शरांश्चाशीविषोपमान्। समुद्रं शोषयिष्यामि पद्भ्यां यान्तु प्लवङ्गमाः॥

– वा.रा. ६/२१/२१,२२

लक्ष्मण जी कहते हैं – प्रभु! क्षमा कीजिए। श्रीराम कहते हैं – चुप लक्ष्मण! क्षमा वहीं शोभा देती है, जहाँ उसका महत्त्व समझा जाये। लेकिन यदि क्षमा को कायरता, नपुंसकता, निर्बलता समझ लिया जाये, यदि राष्ट्र की अस्मिता पर संकट आये, तो सीधे दण्ड की व्यवस्था करनी चाहिये। १५. मन्त्र का क्या अर्थ है? “मननात्त्रायत इति मन्त्रः” – मन्त्र का उच्चारण तो करते हैं, किन्तु हम उसका मनन नहीं करते। जब तक मन्त्र का मनन नहीं करेंगे, तब तक मन्त्र में मन्त्रत्व नहीं आयेगा। १६. श्रीराम जय राम जय जय राम – यह १३ अक्षरों का मन्त्र है और तीन भागों में विभक्त है – (१) श्रीराम जय (२) राम जय (३) जय राम। ‘जि जये’ (धा.पा. ५६१) धातु के अर्थ में श्री अर्थात् सीता जी के साथ राम आपका उत्कर्ष हो, आपका उत्कर्ष हो, आपका उत्कर्ष हो। राम का उत्कर्ष क्यों? क्योंकि यदि युवक का उत्कर्ष होगा तो राष्ट्र का भी उत्कर्ष होगा। १७. बालक और वृद्ध तो सहायता की ही अपेक्षा करते हैं, काम तो युवक ही करता है, युवक कौन? आज देश की विडम्बना है कि, १६ दिसम्बर को जो देश की राजधानी में काला इतिहास रचा गया, क्या वैसा युवक? यह कृत्य किसी युवक ने नहीं, कुत्ते ने किया, वह कुत्ते की संस्कृति है। तुलसीदास जी मानस में सीता जी का हरण करने जा रहे रावण को कुत्ते की उपमा देते हैं –

सो दशशीष श्वान की नाईं। इत उत चितइ चला भड़ियाईं॥

– रा.च.मा. ३/२९/३

यदि इस देश ने “युवक राम” की सम्यक् व्याख्या की होती तो १६ दिसम्बर की वह घटना न घटी होती। दुर्भाग्यवश देश की युवा पीढ़ी को युवक राम का आदर्श नहीं समझाया गया। इसके विपरीत राम कथा को शेर, कव्वाली से भरकर मनोरञ्जन का साधन बना दिया गया है। लोग कहते हैं कि रामकथा समन्वय करती है। हम मना नहीं करते, हम भी समन्वय चाहते हैं, किन्तु गङ्गा का यमुना से सङ्गम हो सकता है, गटर से नहीं। राम कथा गङ्गा है, उसे कर्म सिद्धान्त रूप यमुना, वेदान्त रूप सरस्वती से मिलाया जाये, किन्तु फ़िल्मी गानों, शेर-कव्वालियों के गटर से नहीं। श्रोता मेरी कथा को कठिन कहते हैं, मेरो कथा में अन्य कथावाचकों जैसी भीड़ नहीं, लेकिन मैं कहता हूँ कि भीड़ तो भेड़ों की होती है, सिंह तो अकेला ही रहता है। एक चन्द्रमा जो कर देता है, उसे हजारों तारागण मिलकर भी नहीं कर पाते। १८. भगवान् के २४ अवतार हुये, लेकिन और किसी देव की चर्चा क्यों नहीं? तुलसीदास जी कहते हैं हमें ऐसा देवता नहीं चाहिये जो मात्र दूसरे लोक में सहायता करे, प्रत्युत हमें तो ऐसा देव चाहिये, जो लोक और परलोक दोनों में सहायक हो, जो इस जमीन से भी जुड़ा हो, जिसमें वृत्ति और प्रवृति दोनों हों, जो विचार और व्यवहार दोनों से जुड़ा हो, जिसकी कथनी और करनी दोनों में साम्य हो। भागवतकार कहते हैं- कृष्ण श्रवणीय हैं, किन्तु अनुकरणीय नहीं। ऐसे एकमात्र राम ही देवता हैं, जो श्रवणीय भी हैं और अनुकरणीय भी। श्रीकृष्ण की रास लीला श्रवण और चिन्तन करने में सुन्दर है, लेकिन अनुकरण में नहीं। यदि कोई व्यक्ति अनुकरण करने का प्रयास करेगा, तो उसे सीधी सैंडिल पड़ेंगी। किन्तु यदि हम राम की भाँति प्रातःकाल में उठकर अपने माता-पिता गुरु के चरणों में नमन करें, तो पूरे भारत की कितने माता-पिताओं के ह्रदय में उल्लास छा जाये –

प्रातकाल उठि कै रघुनाथा। मातु पिता गुरु नावहिं माथा॥

१९. आज “रमन्ते योगिनो यस्मिन्” वाले राम नहीं, अपितु समाज को उपयोगी एवं सहयोगी बनाने वाले राम की आवश्यकता। राम शब्द का अर्थ भी तो यही है – राष्ट्र मङ्गल हो जिससे, वे हैं राम (रा – राष्ट्र, म – मङ्गल) –

राजिवनयन धरे धनु सायक। भगत विपति भंजन सुखदायक॥

– रा.च.मा. १/१८/१०

ऐसे युवक हैं राम, किन्तु युवक होने का तात्पर्य यह नहीं कि व्यक्ति आवेशवान् हो जाए और सोचे कि हम जो कहें, वही बड़ों को मानना है। नहीं, ऐसे आवेशी युवा नहीं। हम उनके समक्ष मात्र अपना पक्ष रख सकते हैं। २०. राजिवनयन धरे धनु सायक। भगत विपति भंजन सुखदायक॥ – युवक राम, जिनके नैन लाल कमल के समान हैं, अर्थात् अत्यन्त सुन्दर हैं, किन्तु साथ ही अपने करों में धनुष बाण भी धारण करते हैं, क्योंकि राम “राष्ट्रदेव” हैं और वे जानते हैं कि इस राष्ट्र की रक्षा शस्त्र से ही समभव है। वर्ष १९९८ में पोखरण में परमाणु परीक्षण से संसार ने भारतीय शक्ति को पहचाना। आखिर हम कब तक कहें कि हम अपना बदला भी लेना नहीं जानते? २१. तुलसीदासजी वृन्दावन गये तो बोले –

तुलसी मस्तक तब नवे जब धनुष बाण लो हाथ

तुलसीदास जी कहते हैं कि देश को इस समय मुरलीधर की नहीं धनुर्धर की आवश्यकता है। गीता सुनाने के पश्चात् अन्त में कृष्ण ने अर्जुन से यह नहीं कहा कि बैठकर वंशी बजाओ, अपितु यह कहा कि उठो –

तस्मादुत्तिष्ठ कौन्तेय युद्धाय कृतनिश्चयः ॥

– भ.गी. २/३७

उठें क्यों? भेल पूरी खाने के लिए? नहीं, युद्धाय – युद्ध करने के लिए, कृतनिश्चयः – निश्चय किए हुए। क्या निश्चय करूँ?

हतो वा प्राप्स्यसि स्वर्गं जित्वा वा भोक्ष्यसे महीम्।

– भ.गी. २/३७

तुम्हारे दोनों हाथों में लड्डू हैं, युद्ध जीतोगे तो पृथ्वी का भोग करोगे, यदि युद्ध करते-करते वीरगति को प्राप्त हुये, तो स्वर्ग का द्वार तुम्हारे लिए खुला है। सावधान! पलायनवाद की भूल न करना। २२. और यही बात तो स्वामी विवेकानन्द ने भी कही थी। क्या था स्वामी विवेकानन्द का मूलमंत्र? यह भी हम नहीं जानते। उनका मूलमन्त्र था –

क्लैब्यं मा स्म गमः पार्थ नैतत्त्वय्युपपद्यते। क्षुद्रं हृदयदौर्बल्यं त्यक्त्वोत्तिष्ठ परन्तप॥

– भ.गी. २/३

२३. पुरुष का पुरुषत्व युवावस्था में ही प्रकट होता है। भारतीय दर्शन में पुरुषत्व का तात्पर्य सन्तानोत्पत्ति नहीं, प्रत्युत जो उत्साहपूर्वक राष्ट्र के लिए सब कुछ लुटा देता है, उसे ही पुरुष कहते हैं। सब पुरुष हो सकते हैं, लेकिन राम महापुरुष हैं –

ध्येयं सदा परिभवघ्नमभीष्टदोहं तीर्थास्पदं शिवविरिञ्चिनुतं शरण्यम्। भृत्यार्तिहं प्रणतपाल भवाब्धिपोतं वन्दे महापुरुष ते चरणारविन्दम्॥ त्यक्त्वा सुदुस्त्यजसुरेप्सितराज्यलक्ष्मीं धर्मिष्ठ आर्यवचसा यदगादरण्यम्। मायामृगं दयितयेप्सितमन्वधावद्वन्दे महापुरुष ते चरणारविन्दम्॥

– भा.पु. ११/५/३३-३४

जिन्होंने पिता की आज्ञा से देवदुर्लभ राजलक्ष्मी का त्याग किया, लेकिन “दयिता” अर्थात् पत्नी के लिए नहीं, अपितु दया होने के कारण इसी महाराष्ट्र में मृग के पीछे दौड़ पड़े –

निगम नेति शिव ध्यान न पावा। मायामृग पाछे सो धावा॥

– रा.च.मा. ३/२७/१२

युवक राम मारीच के पीछे दौड़े कि नकली सोने से भारत को भ्रमित न करो। २४. कृष्ण का काम मुरली बजाने से नहीं चला, आतङ्कवादी सङ्गीत की भाषा नहीं समझता, दण्ड की, शक्ति की भाषा समझता है। कृष्ण ने सोचा था कि योगेश्वर बनने से काम चल जायेगा, बिना शस्त्र के, लेकिन जब भीष्म ने अर्जुन के शरीर को शस्त्रों से छेद दिया, तो कृष्ण चक्र लेकर दौड़ पड़े। राम ने यह परिस्थिति नहीं आने दी और अतः पहले से ही धनुष नहीं छोड़ा –

राजिवनयन धरे धनु सायक। भगत विपति भंजन सुखदायक॥

– रा.च.मा. १/१८/१०

२५. युवक किसे कहते हैं? जिसमें ३ गुण हों – (१) शील (२) शक्ति (३) सौन्दर्य। शील और शक्ति होगी तो सौन्दर्य भी आ जायेगा। कन्हैया जी से राम जी कम सुन्दर नहीं हैं, क्यों? कन्हैया को कालिय नाग डस लेता है, लेकिन नागिन तो नाग से भी अत्यन्त भयङ्कर होती है, मेघनाथ ने राम को नागपाश में बाँधा, कद्रू के करोड़ों बेटे राम जी के शरीर से चिपक गए, लेकिन उन्हें डसने का दुःसाहस नहीं किया।

सीताराम जय सीताराम

सीताराम जय सीताराम

<

संकलनकर्त्री: प्रिया गर्ग सम्पादक: नित्यानन्द मिश्र,अपूर्व अग्रवाल

॥ श्रीमद्राघवो विजयते ॥ ॥ जगद्गुरुश्रीमदाद्यरामानन्दाचार्याय नमः ॥ ॥ श्रीगोमात्रे नमः ॥

श्रीगोसहस्रनामस्तोत्रम् अथ श्रीचित्रकूटतुलसीपीठाधीश्वरजगद्गुरुरामानन्दाचार्यमहाकविस्वामिरामभद्राचार्यविरचितं श्रीगोसहस्रनामस्तोत्रं प्रारभ्यते

अथ ध्यानम्

सीतारामकृपासुधाश्रिततनुं वात्सल्यमन्दाकिनीं देवीं देवशरीरिणीं भगवतीं सम्पूजितां दैवतैः। हुङ्कारार्दितपापतापनिवहां गोपालसम्पालितां गोविन्दार्चितपङ्कजाङ्घ्रिमनघां ध्यायामि गोमातरम्॥

इति ध्यानम्

नित्यानन्दजयौ शिष्यौ जगद्गुरुपरायणौ। पप्रच्छतुश्चित्रकूटतुलसीपीठवल्लभम्॥ जगद्गुरुं रामभद्राचार्यं शास्त्रविशारदम्। रामानन्दपदोपात्तसिंहासनमघापहम्॥

शिष्यावूचतुः

भगवञ्छ्रोतुमिच्छावः श्रीमद्वदनपङ्कजात्। सर्वशास्त्ररहस्यं यत्स्तोत्रं पुण्यकरं शिवम्॥

जगद्गुरुरुवाच

शृणुतं मत्प्रियौ शिष्यौ नित्यानन्दजयौ द्विजौ। सर्वकल्याणसदनं स्तोत्रं कलिमलापहम्॥ गवां नामसहस्रं यद्रामानन्दो जगद्गुरुः। मामुवाच युवाभ्यां तत्प्रवक्ष्ये विश्वभूतये॥ रामारामं घनश्यामं गोविन्दं गोपतिप्रियम्। वन्दे गोपं गोपगोपीभावितं भवगोष्पदम्॥ गोमातुर्यानि नामानि गोव्रतैः सद्भिरादृतैः। गीतानि गीयमानानि तानि गायामि भूतये॥

अथ स्तोत्रम्

००१–००५ ॐ गौर्गौविन्दी गवेन्द्रार्या गवीशा गोपगोपिता। ००६–०१० गोजा गोदा गविप्रार्थ्या गवेड्या गोपतिप्रिया॥१॥ ०११–०१६ गोपा गोपालिका गोपी गोपीथा गोपदार्कगुः । ०१७–०२१ गोमयी गोमती गव्यदोग्ध्री गोमा गविस्तुता॥२॥ ०२२–०२५ गोपहूता गोपवन्द्या गोपगीता गवार्चिता। ०२६–०२९ गोविन्दपालिता गोष्ठा गोप्रिया गोमयामृता॥३॥ ०३०–०३४ सर्वदेवमयी देवी दिव्याङ्घ्रिर्दिव्यभा द्युगुः। ०३५–०३९ दिव्यरूपा दिव्यमाल्या दिव्यगन्धा द्युधृग्द्युभुक्॥४॥ ०४०–०४३ सर्वश्रेष्ठा सर्वतीर्था सर्वपूज्या समप्रिया। ०४४–०५१ शमा शान्ता शुचिः स्निग्धा शुभ्रा सुभ्रूः स्वभूः स्वगुः॥५॥ ०५२–०५७ कल्याणी कामदा काम्या कामगा कामधुक्कधुक्। ०५८–०६१ कोष्णदुग्धा कुजा कावीकीर्तिता कीर्तिवर्धिनी॥६॥ ०६२–०६६ माधवी माधवप्रेष्ठा मा मान्या माधवप्रिया। ०६७–०७१ मानुता मानिता मेष्टा महिता महिमस्थिता॥७॥ ०७२–०७७ बन्धुरा बन्धुदा बन्धुर्बान्धवी बन्धुगाऽवधूः। ०७८–०८३ वन्दिता वाग्वृषवधूर्वन्दारुर्दारवी द्रुमा॥८॥ ०८४–०८७ चारुरूपा चारुशृङ्गी चारुशोभा सुचारुगुः। ०८८–०९१ चारुवत्सा चारुखुरा चारुगा चारुसुस्तनी॥९॥ ०९२–०९५ चारुशीला चारुरुचिश्चारुभाषा चतुष्पदा। ०९६–१०० पवित्रा पावनी पूता पूतात्मा पापनाशिनी॥१०॥ १०१–१०५ शुभा शुभतरा सौम्या शोभिता शोभनस्पृहा। १०६–१०९ शुक्लवर्णा शुक्लरदा शुक्लत्विट्छुक्लरूपिणी॥११॥ ११०–११३ श्यामा श्यामप्रिया श्यामकर्णी श्यामपयोधरा। ११४–११७ श्यामपुच्छी श्यामवर्णा श्यामाङ्घ्रिः श्यामलोमिका॥१२॥ ११८–१२१ श्यामात्मा श्यामभा श्यामदेहिका श्यामवत्सका। १२२–१२५ श्यामचित्ता श्यामसत्त्वा श्यामका श्याममूर्धजा॥१३॥ १२६–१२९ कपिला कपिलस्तुत्या कपिलाक्षी सकापिली। १३०–१३२ कपिशा कपिशार्दूलपूज्या पूज्यपदाम्बुजा॥१४॥ १३३–१३६ प्रणवा प्रणवाकारा प्रणवाभा प्रणेदुषी। १३७–१३९ प्रणवेड्या सत्प्रणवा प्रणवध्वानधारिणी॥१५॥ १४०–१४३ प्राणा प्राणमयी प्राणपोषिणी प्राणधारिणी। १४४–१४८ प्राणभृत्प्राणकृत्प्राणधृत्प्राणत्विट्प्रणम्यधीः॥१६॥ १४९–१५३ गव्यधुग्गव्यभुग्गव्यसूर्गव्यस्पृक्सगव्यभा। १५४–१५७ गव्यगा गव्यला गव्यदायिनी गव्यपायिनी॥१७॥ १५८–१६१ हव्यदोहा हव्यतनुर्हव्यात्मा हव्यसूर्हवि-। १६२–१६६ र्दोग्ध्री हव्यपया हव्यसर्पिर्हव्यदधिः स्वदा॥१८॥ १६७–१७० कव्यकृत्कव्यभृत्कव्यधारिणी कव्यहारिणी। १७१–१७४ कव्येष्टा कव्यघृतिका कव्यपूः कव्यवर्षिणी॥१९॥ १७५–१७८ कामधेनुः कामगवी कामसूः कामकामिता। १७९–१८२ कामदा कामगा कामवर्षिणी कामकर्षिणी॥२०॥ १८३–१८६ कामरूपा कामखुरा कामौजाः कामनाशिनी। १८७–१९० कामपूरा कामरुचिः कामतेजाः सुकामिनी॥२१॥ १९१–१९४ कामश्वासा कामरवा कामा कामकरीषिणी। १९५–१९९ कामगन्धा कामवरा कामहा कामकुः शका॥२२॥ २००–२०३ कामहर्षा कामवर्षाऽकाम्या काम्यवरप्रदा। २०४–२०७ कामवृष्टिः कामसृष्टिः कामगृष्टिर्गरीयसी॥२३॥ २०८–२११ स्वर्गवी स्वर्णदीपूता स्वर्गनुत्स्वर्गसेविनी। २१२–२१६ स्वर्गध्येया स्वर्गज्ञेया स्वर्ग्या स्वर्गसुखाऽसुखा॥२४॥ २१७–२२० पूतक्रतुः पूतयज्ञा पूतहोमा विपूतिका। २२१–२२४ पूतात्मा पूतरविका पूतकृत्पूतवन्दिता॥२५॥ २२५–२२८ स्वधाक्षीरा स्वधानीरा स्वधाहैयङ्गवा स्वधा। २२९–२३२ स्वधासर्पिः स्वधासृष्टिः स्वधादृष्टिः स्वधामदा॥२६॥ २३३–२३६ स्वाहा स्वाहात्मिका स्वाहारेताः स्वाहाकरीषिणी। २३७–२३९ स्वाहादधिपयाः स्वाहाघृता स्वाहापयस्विनी॥२७॥ २४०–२४२ स्वाहाध्वनिमयी स्वाहासत्त्वा स्वाहैकविग्रहा। २४३–२४५ स्वाहाकारतनुः स्वाहातुष्टा स्वाहाप्रमोदिनी॥२८॥ २४६–२४९ वषट्कारा चिदाकारा निराकारा शुभाकृतिः। २५०–२५३ स्निग्धाकाराऽभयाकारा प्रेमाकारा सदाकृतिः॥२९॥ २५४–२५७ साध्वी साध्वीनुता साध्वीगीता साध्वीजनप्रिया। २५८–२६१ साध्वीष्टा साध्वीमहिता साध्वीसेव्या विसाध्वसा॥३०॥ २६२–२६९ कृतिर्धृतिर्मतिः क्षान्तिः शान्तिर्दान्ती रतिर्गतिः। २७०–२७७ द्युतिर्नुतिः श्रुतिः कान्तिः श्रितिः कीर्तिः स्मृतिर्नतिः॥३१॥ २७८–२८५ भामा वामा रमा रामा रम्या नम्याऽक्लमा क्षमा। २८६–२९२ उमा क्षामा समा श्यामा भीमा सीमा मनोरमा॥३२॥ २९३–३०० शिवा सेवा भवा भव्या नव्या गव्या रवा जवा। ३०१–३०८ शोभा क्षोभा दवा दावा भावा ग्रावा लवा प्लवा॥३३॥ ३०९–३१५ धेनुर्धार्या धरा धाराऽपारावारा पराऽपरा। ३१६–३२१ परावराऽधराऽधृष्याऽस्पृश्याऽक्लेश्या कृषिप्रिया॥३४॥ ३२२–३२९ रुट्रुष्टिस्त्विट्त्विषा तुष्टिः पुष्टिः पोषा सुपोषणा। ३३०–३३५ तोषणा तोषिता तूर्णा तूर्णगा तूस्तुरङ्गमा॥३५॥ ३३६–३४२ तृट्तृष्णा तृड्ढरी तीक्ष्णा मृन्मृत्स्ना मृत्स्नयाश्रिता। ३४३–३४८ मृदाऽमृता मृत्सदना मृद्धाम्नी मृन्मयी मृदुः॥३६॥ ३४९–३५५ मूर्छाहृन्मङ्गलाऽमूर्छाऽमूर्तिः पूर्तिः स्नुतिः स्मितिः। ३५६–३६३ हृतिर्हेतिर्ह्नुतिः पूतिः प्रीतिः प्राप्तिः सृतिः क्षितिः॥३७॥ ३६४–३६७ बला बलवती बल्या बलीवर्दप्रसूतिका। ३६८–३७१ बलिप्रिया बलिभुजा बलितेजा बलिस्तनी॥३८॥ ३७२–३७५ बलानुजनुता नाम्या नम्रा नम्रप्रतोषिणी। ३७६–३७९ नम्रस्तनी नम्रगतिर्नम्रशृङ्गी सनम्रका॥३९॥ ३८०–३८३ कम्रकान्तिः कम्रमहा कम्रा कम्रशिरोरुहा। ३८४–३८७ कम्रस्वरा कम्रगात्री कम्रमूर्धा सुकम्रदृक्॥४०॥ ३८८–३९३ कान्ता कान्तालका कन्तुः कन्ता कन्धिः सुकामदा। ३९४–३९९ काक्षी कञ्जाम्बिका कञ्जा कञ्जनाभिः कका कुका॥४१॥ ४००–४०३ भूमिपा भूमिजापूज्या भूमिष्ठा भूमिपावनी। ४०४–४०७ भूमिपेष्टा भूमिमयी भूमिभृद्भूमिभाविनी॥४२॥ ४०८–४१२ भूमा भूमनता भौमी भौमभा भौमदोषहा। ४१३–४१५ भूमिभारहरी भूमिपापहृद्भूमिभूषणा॥४३॥ ४१६–४२० भूतिर्भूतजनिर्भाव्या विभूतिर्भूतभावनी। ४२१–४२४ भूतात्मा भूतजननी भूतसौख्या विभूतिदा॥४४॥ ४२५–४२८ मङ्गल्या मङ्गलमुखी माङ्गली मञ्जुमङ्गला। ४२९–४३२ मङ्गलेहा माङ्गलिकी मङ्गलात्मा सुमङ्गला॥४५॥ ४३३–४३७ मञ्जुर्मञ्जुतनुर्बभ्रूर्मञ्ज्वीहा मञ्जुलस्तनी। ४३८–४४१ मञ्जुदुग्धा मञ्जुदधिर्मञ्जुसर्पिः सुमञ्जुला॥४६॥ ४४२–४४६ मधुर्मधुमयी माध्वी माध्वीका मधुदोहिनी। ४४७–४५० मधुसूर्मधुदा मध्वजननी मधुहृत्प्रिया॥४७॥ ४५१–४५४ मधुरा मधुरालापा माधुरी मधुरामयी। ४५५–४५८ मधुराभा सुमधुरा मधुरश्रुर्मधुव्रता॥४८॥ ४५९–४६२ मन्मथघ्नी मदकरी मदनद्विण्मदालसा। ४६३–४६५ माद्यन्ती मद्यशमनी मदनेशपतिस्तुता॥४९॥ ४६६–४६९ हरित्प्रिया हरिज्जग्धी हरिकान्तिर्हरिप्रदा। ४७०–४७३ हरिषेणा हरिमती हरिहासा हरिस्पृहा॥५०॥ ४७४–४७८ हर्षिता हरिता हृष्टा हरिलोमा हरिन्मयी। ४७९–४८२ हरिनाथा हरिमुखी हरिश्रद्धा हरिस्तनी॥५१॥ ४८३–४८६ शुभ्रकान्तिः शुभ्रतनुः शुभ्राभा शुभ्रवत्सका। ४८७–४९० शुभ्रज्योत्स्ना शुभ्ररतिः शुभ्रेक्षा शुभ्रसङ्ग्रहा॥५२॥ ४९१–४९८ दया कृपा कृषिः कृष्टिर्वृष्टिर्दृष्टिः कथाऽश्लथा। ४९९–५०३ अव्यथा करुणा क्रान्तिः शान्तिदा शान्तिविग्रहा॥५३॥ ५०४–५०७ उत्सुका सोत्सवोत्कण्ठा वत्सला वत्सपालिका। ५०८–५१३ लालिका ललना लाल्या लालिता ललिता हिता॥५४॥ ५१४–५१९ लक्षणा लक्षिता लक्ष्या लभ्या लाभा सुलम्भना। ५२०–५२३ लब्धव्या लम्भनीयार्या लब्धा सल्लाभभाविता॥५५॥ ५२४–५२९ भामिता भामगाऽभामा भाम्या भामवती सती। ५३०–५३५ शाश्वती साधुगा साध्या साधिकाऽसाध्वसाऽसमा॥५६॥ ५३६–५४१ साधना साधिता साधुः शुद्धा शुद्धपयाः स्पृहा। ५४२–५४७ स्पृहार्हा स्पृहविः स्पृह्या स्पृश्या स्पर्शा शुभस्पृशिः॥५७॥ ५४८–५५२ वरा वरेण्या वरदा वरार्हा वरवर्णिनी। ५५३–५५७ वर्णना वर्णिता वर्या वरारोहा वरप्रदा॥५८॥ ५५८–५६२ शान्ता शान्तिप्रियाऽशान्तिः शान्तरोषा शमप्रिया। ५६३–५६७ शमप्रदाऽशमा शाम्या शमशीला शमात्मिका॥५९॥ ५६८–५७४ क्षामाऽक्षमा क्षमिः क्षाम्याऽक्षान्तिः क्षान्ता क्षमामयी। ५७५–५७८ क्षमावती क्षमिश्रेष्ठा क्षमाभूषा क्षमानिधिः॥६०॥ ५७९–५८४ धिष्ण्या धृष्याऽधृतिर्धृष्टा धृतक्षीरा धृताभया। ५८५–५८८ धृतभामा धृतघृता धृतगव्या धृतस्तनी॥६१॥ ५८९–५९४ मधूर्मधुमतीमाध्वीमधुदा मधुगाऽमदा। ५९५–५९८ मधुवर्चा मधुमहा मधुसर्पिर्मधुत्वचा॥६२॥ ५९९–६०४ माना मानधनाऽमान्या मानिनी मानदाऽमधुः। ६०५–६०९ मन्दगा मन्दमा मन्दा मन्दरावा सुमध्यमा॥६३॥ ६१०–६१३ कोमला कोमलप्राप्या कोमलाङ्गी सुकोमला। ६१४–६१७ कोमलाङ्गा कोमलिका कोमलौजाः सकोमला॥६४॥ ६१८–६२३ कुमुत्कुमुद्वती काव्या कव्या हव्या हरिस्तुता। ६२४–६२७ हरीष्टा हरिनम्याङ्घ्रिर्हरिवन्द्या हरिप्रिया॥६५॥ ६२८–६३३ हरिदा हरिमा हर्षा हर्षिणी हर्षदा हरिः। ६३४–६३८ हरिभा हरिणी हृद्या हरीशा हरिघासभाक्॥६६॥ ६३९–६४३ विधिर्विधात्री विधिदा विधिवश्या विधिप्रिया। ६४४–६४७ विधिवन्द्या विधिनुता विधिपूज्या विधायिनी॥६७॥ ६४८–६५२ विधिहा विधिमा वैधी विधिदृष्टा विधिस्तनी। ६५३–६५६ विधिधूलिर्विधिखुरा विधिनम्या विधिस्नुता॥६८॥ ६५७–६६० निर्मला विमलप्रज्ञा विशदा विशदस्नुता। ६६१–६६५ विसदा विषदा विज्ञा विषघ्नी विषनाशिनी॥६९॥ ६६६–६६९ विषमा विषमाकारा वैषमी विषमात्मिका। ६७०–६७३ विषमाभा विषमिणी विषमेष्टा विशोधिनी॥७०॥ ६७४–६७९ विद्या वेद्या वेदमयी वेदिता वेदना विदिः। ६८०–६८५ वेदगा वेददा वेदी वित्ता वित्तप्रिया विदा॥७१॥ ६८६–६८९ बहुदुग्धा बहुदधिर्बहुसर्पिर्बहुश्रुतिः। ६९०–६९३ बहुगोमयिका बह्वी बह्वेष्टा बहुदोहिनी॥७२॥ ६९४–६९७ बह्वाशा बहुनुता बहुला बहुवन्दिता। ६९८–७०० बहुप्रार्थ्या बहुजना बहुलोकनमस्कृता॥७३॥ ७०१–७०५ भयघ्नी भयहाऽभीतिर्भयदा भयभञ्जिनी। ७०६–७०९ भयनाशा भयहरी भयकृद्भयवर्धिनी॥७४॥ ७१०–७१३ अभयाऽभयसंस्कारा अभयाभाऽभयात्मिका। ७१४–७१७ अभयेष्टाऽभयकरी अभयेड्याऽभयश्रुतिः॥७५॥ ७१८–७२१ अश्रिता अमृतस्यन्दा अमृतास्याऽमृतश्रवाः। ७२२–७२५ अमृतेशाऽमृतपया अमृतात्माऽमृतप्रदा॥७६॥ ७२६–७३० अमृतस्राविनीदेवी दैवी देवात्मिका रुचिः। ७३१–७३५ द्यौर्दिव्या दिव्यचरिता दिव्यात्मा दिव्यविग्रहा॥७७॥ ७३६–७३९ देवाभा देवमहिता देवात्मा देवपूजिता। ७४०–७४३ देवेष्टा देवविनता देवेड्या देववल्लभा॥७८॥ ७४४–७४७ शस्या शस्यप्रदा शस्यशालिनी शस्यमालिनी। ७४८–७५१ शस्यप्रिया शस्यदोहा शस्यसर्पिः सुशस्यिका॥७९॥ ७५२–७५६ सिद्धा सिद्धप्रिया सिद्धिः सिद्धिस्था सिद्धिदायिनी। ७५७–७६० सिद्धश्लोका सिद्धनता सिद्धमाता सुसिद्धिदा॥८०॥ ७६१–७६४ सभ्या साध्यगणस्तुत्या साध्यसेव्या यशस्विनी। ७६५–७६८ यशोधरा यशोमयी यशोराशिर्यशोधना॥८१॥ ७६९–७७२ यशःप्रिया यशःपूता यशोदुग्धा यशोघृता। ७७३–७७६ यशोदधिर्यशस्स्यन्दा यशोगोमयिनी निधिः॥८२॥ ७७७–७७९ यतुशीला यतुमयी यातुधानविनाशिनी। ७८०–७८३ यतुचित्ता यतुमतिर्यत्वात्मा यतुबुद्धिभाक्॥८३॥ ७८४–७८७ बद्धा बद्धजनप्रार्थ्या बद्धपादाऽवधप्रदा। ७८८–७९१ बद्धरज्जुर्बद्धतनुर्बद्धाङ्घ्रिर्बद्धमोक्षिणी॥८४॥ ७९२–७९५ बन्धना बन्धनश्लाघ्या बन्धहा बन्धमोचिनी। ७९६–८०० बन्धमोक्षा बन्धधना विश्वा विस्वा विशेषिणी॥८५॥ ८०१–८०४ आदित्यभगिनी रुद्रमाता वसुसुताऽसुता। ८०५–८०८ अमृतप्रसूरमृतक्षीरिण्यमृतिनी सुगा ॥८६॥ ८०९–८१२ विश्वमाता विश्वदेवी विश्वदेवा विरोचना। ८१३–८१६ विश्वतीर्था विश्वगन्धा विश्वमाया विभुप्रिया॥८७॥ ८१७–८२० विष्णुपूज्या विष्णुतनुर्वैष्णवी विष्णुभाविनी। ८२१–८२४ विष्णुमाता विष्णुमयी विष्णुदा विष्णुवल्लभा॥८८॥ ८२५–८२८ ब्रह्मपूता ब्रह्ममयी ब्रह्मभूर्ब्रह्मदायिनी। ८२९–८३२ ब्रह्मभूता ब्रह्मतनुर्ब्रह्मज्ञा ब्रह्मवल्लिका॥८९॥ ८३३–८३६ महामाता महामाया महाभूतिर्महातनुः। ८३७–८४० महामात्या महादेवी महालक्ष्मीर्महामहा॥९०॥ ८४१–८४४ महाखुरा महापादा महोरस्का महोदरी। ८४५–८४८ महास्कन्धा महाशृङ्गी महानासा महामतिः॥९१॥ ८४९–८५२ महाचित्ता महाकारा महावक्त्रा महाहनुः। ८५३–८५६ महानादा महाह्लादा महापुच्छा महापयाः॥९२॥ ८५७–८६० महामना महाबुद्धिर्महाशक्तिर्महेश्वरी। ८६१–८६४ महेशानी महावाणी महावत्सा महाफला॥९३॥ ८६५–८६८ चपला चपलाकारा चापली चापलप्रिया। ८६९–८७२ चटुला चटुलश्लाघ्या चटुस्तुत्या चटुस्मृतिः॥९४॥ ८७३–८७६ गान्धर्वी गोपिकापूज्या गोपिनी गोपलालिता। ८७७–८८० गोप्रिया गोपतिप्रार्थ्या गोपाली गोपपालिता॥९५॥ ८८१–८८४ क्रोधना क्रोधसंहारा कोपना कोपनाशिनी। ८८५–८८८ रौद्रा रुद्रकृताभ्यर्चा चण्डी चण्डीकृतस्तवा॥९६॥ ८८९–८९५ ह्रीः श्रीर्धीर्भूर्दुराधर्षा दुर्विभाव्या दुरासदा। ८९६–९०० दुर्धरा दुःस्थिता दुर्गा दुर्धर्षा दुर्गमण्डिनी॥९७॥ ९०१–९०५ माता मातृस्वसा मेध्या मातामही उर्विक्रमा। ९०६–९०९ मनोरमाशाऽमहिमा स्रग्विण्यमृतमेहिनी॥९८॥ ९१०–९१६ ऋद्धिर्वृद्धिर्निधा सम्पत्प्रपत्तिः तरुणी त्रपा। ९१७–९२२ लज्जा श्रद्धा सुजिज्ञासा मुमुक्षा विजया जया॥९९॥ ९२३–९२९ विमलोत्कर्षिणी ज्ञाना योगा सत्या क्रियाऽमृषा। ९३०–९३४ ईशानाऽनुग्रहाऽमोघा निग्रहा स्वार्थवर्जिता॥१००॥ ९३५–९४० प्रसन्ना प्रसृता प्राप्या प्रांशुः प्रातिः प्रसादिनी। ९४१–९४४ सत्प्रतिष्ठा सुप्रतीतिः प्रापिका परमेश्वरी॥१०१॥ ९४५–९४८ निष्प्रपञ्चा पञ्चभूता पञ्चगव्या प्रपञ्चकृत्। ९४९–९५२ वात्सल्यमूर्तिः सत्पूर्तिर्जूर्तिहृत्कीर्तिदायिनी॥१०२॥ ९५३–९५७ वत्सदा प्रोज्ज्वला जाप्या तापहृत्पापकर्षिणी। ९५८–९६१ वैतरणीसुनौर्नाव्या नता नरकनाशिनी॥१०३॥ ९६२–९६४ एकला सत्कलारूपा यज्ञयूपस्वरूपिणी। ९६५–९६८ यज्ञप्रिया यज्ञधेनुर्यज्ञिया यज्ञवर्धिनी॥१०४॥ ९६९–९७३ नूतनी प्राक्तनी वृद्धा वर्धिता वर्धितप्रभा। ९७४–९७९ पुराणी वैदिकी भक्तिः शक्तिः शक्याऽप्तसाधना॥१०५॥ ९८०–९८४ त्रयी त्रिदेवी त्रैवेदी त्रैविद्या त्रिजगन्मयी। ९८५–९८८ जगन्नाथनुता नूत्ना नाकपाली सनातनी॥१०६॥ ९८९–९९१ रामचन्द्रार्चिता सीतापूजिता ब्रह्मवादिनी। ९९२–९९३ भवाब्धिपोतसत्पुच्छा सर्वमङ्गलविग्रहा॥१०७॥ ९९४–९९७ पृथ्वी पृथुलपयोदा पुण्या विधिहरिहरार्चिताब्जाङ्घ्रिः। ९९८–१००० त्रिजगज्जननी जैत्रा गोमाता सन्ततं जयति॥१०८॥

इति स्तोत्रम्

नामावलिः

अथ श्रीगोसहस्रनामस्तोत्रस्य नामावलिः

गौः १। गौविन्दी २। गवेन्द्रार्या ३। गवीशा ४। गोपगोपिता ५। गोजा ६। गोदा ७। गविप्रार्थ्या ८। गवेड्या ९। गोपतिप्रिया १०। गोपा ११। गोपालिका १२। गोपी १३। गोपीथा १४। गोपदा १५। अर्कगुः १६। गोमयी १७। गोमती १८। गव्यदोग्ध्री १९। गोमा २०। गविस्तुता २१। गोपहूता २२। गोपवन्द्या २३। गोपगीता २४। गवार्चिता २५। गोविन्दपालिता २६। गोष्ठा २७। गोप्रिया २८। गोमयामृता २९। सर्वदेवमयी ३०। देवी ३१। दिव्याङ्घ्रिः ३२। दिव्यभा ३३। द्युगुः ३४। दिव्यरूपा ३५। दिव्यमाल्या ३६। दिव्यगन्धा ३७। द्युधृक् ३८। द्युभुक् ३९। सर्वश्रेष्ठा ४०। सर्वतीर्था ४१। सर्वपूज्या ४२। समप्रिया ४३। शमा ४४। शान्ता ४५। शुचिः ४६। स्निग्धा ४७। शुभ्रा ४८। सुभ्रूः ४९। स्वभूः ५०। स्वगुः ५१। कल्याणी ५२। कामदा ५३। काम्या ५४। कामगा ५५। कामधुक् ५६। कधुक् ५७। कोष्णदुग्धा ५८। कुजा ५९। कावीकीर्तिता ६०। कीर्तिवर्धिनी ६१। माधवी ६२। माधवप्रेष्ठा ६३। मा ६४। मान्या ६५। माधवप्रिया ६६। मानुता ६७। मानिता ६८। मेष्टा ६९। महिता ७०। महिमस्थिता ७१। बन्धुरा ७२। बन्धुदा ७३। बन्धुः ७४। बान्धवी ७५। बन्धुगा ७६। अवधूः ७७। वन्दिता ७८। वाक् ७९। वृषवधूः ८०। वन्दारुः ८१। दारवी ८२। द्रुमा ८३। चारुरूपा ८४। चारुशृङ्गी ८५। चारुशोभा ८६। सुचारुगुः ८७। चारुवत्सा ८८। चारुखुरा ८९। चारुगा ९०। चारुसुस्तनी ९१। चारुशीला ९२। चारुरुचिः ९३। चारुभाषा ९४। चतुष्पदा ९५। पवित्रा ९६। पावनी ९७। पूता ९८। पूतात्मा ९९। पापनाशिनी १००। शुभा १०१। शुभतरा १०२। सौम्या १०३। शोभिता १०४। शोभनस्पृहा १०५। शुक्लवर्णा १०६। शुक्लरदा १०७। शुक्लत्विट् १०८। शुक्लरूपिणी १०९। श्यामा ११०। श्यामप्रिया १११। श्यामकर्णी ११२। श्यामपयोधरा ११३। श्यामपुच्छी ११४। श्यामवर्णा ११५। श्यामाङ्घ्रिः ११६। श्यामलोमिका ११७। श्यामात्मा ११८। श्यामभा ११९। श्यामदेहिका १२०। श्यामवत्सका १२१। श्यामचित्ता १२२। श्यामसत्त्वा १२३। श्यामका १२४। श्याममूर्धजा १२५। कपिला १२६। कपिलस्तुत्या १२७। कपिलाक्षी १२८। सकापिली १२९। कपिशा १३०। कपिशार्दूलपूज्या १३१। पूज्यपदाम्बुजा १३२। प्रणवा १३३। प्रणवाकारा १३४। प्रणवाभा १३५। प्रणेदुषी १३६। प्रणवेड्या १३७। सत्प्रणवा १३८। प्रणवध्वानधारिणी १३९। प्राणा १४०। प्राणमयी १४१। प्राणपोषिणी १४२। प्राणधारिणी १४३। प्राणभृत् १४४। प्राणकृत् १४५। प्राणधृत् १४६। प्राणत्विट् १४७। प्रणम्यधीः १४८। गव्यधुक् १४९। गव्यभुक् १५०। गव्यसूः १५१। गव्यस्पृक् १५२। सगव्यभा १५३। गव्यगा १५४। गव्यला १५५। गव्यदायिनी १५६। गव्यपायिनी १५७। हव्यदोहा १५८। हव्यतनुः १५९। हव्यात्मा १६०। हव्यसूः १६१। हविर्दोग्ध्री १६२। हव्यपया १६३। हव्यसर्पिः १६४। हव्यदधिः १६५। स्वदा १६६। कव्यकृत् १६७। कव्यभृत् १६८। कव्यधारिणी १६९। कव्यहारिणी १७०। कव्येष्टा १७१। कव्यघृतिका १७२। कव्यपूः १७३। कव्यवर्षिणी १७४। कामधेनुः १७५। कामगवी १७६। कामसूः १७७। कामकामिता १७८। कामदा १७९। कामगा १८०। कामवर्षिणी १८१। कामकर्षिणी १८२। कामरूपा १८३। कामखुरा १८४। कामौजाः १८५। कामनाशिनी १८६। कामपूरा १८७। कामरुचिः १८८। कामतेजाः १८९। सुकामिनी १९०। कामश्वासा १९१। कामरवा १९२। कामा १९३। कामकरीषिणी १९४। कामगन्धा १९५। कामवरा १९६। कामहा १९७। कामकुः १९८। शका १९९। कामहर्षा २००। कामवर्षा २०१। अकाम्या २०२। काम्यवरप्रदा २०३। कामवृष्टिः २०४। कामसृष्टिः २०५। कामगृष्टिः २०६। गरीयसी २०७। स्वर्गवी २०८। स्वर्णदीपूता २०९। स्वर्गनुत् २१०। स्वर्गसेविनी २११। स्वर्गध्येया २१२। स्वर्गज्ञेया २१३। स्वर्ग्या २१४। स्वर्गसुखा २१५। असुखा २१६। पूतक्रतुः २१७। पूतयज्ञा २१८। पूतहोमा २१९। विपूतिका २२०। पूतात्मा २२१। पूतरविका २२२। पूतकृत् २२३। पूतवन्दिता २२४। स्वधाक्षीरा २२५। स्वधानीरा २२६। स्वधाहैयङ्गवा २२७। स्वधा २२८। स्वधासर्पिः २२९। स्वधासृष्टिः २३०। स्वधादृष्टिः २३१। स्वधामदा २३२। स्वाहा २३३। स्वाहात्मिका २३४। स्वाहारेताः २३५। स्वाहाकरीषिणी २३६। स्वाहादधिपयाः २३७। स्वाहाघृता २३८। स्वाहापयस्विनी २३९। स्वाहाध्वनिमयी २४०। स्वाहासत्त्वा २४१। स्वाहैकविग्रहा २४२। स्वाहाकारतनुः २४३। स्वाहातुष्टा २४४। स्वाहाप्रमोदिनी २४५। वषट्कारा २४६। चिदाकारा २४७। निराकारा २४८। शुभाकृतिः २४९। स्निग्धाकारा २५०। अभयाकारा २५१। प्रेमाकारा २५२। सदाकृतिः २५३। साध्वी २५४। साध्वीनुता २५५। साध्वीगीता २५६। साध्वीजनप्रिया २५७। साध्वीष्टा २५८। साध्वीमहिता २५९। साध्वीसेव्या २६०। विसाध्वसा २६१। कृतिः २६२। धृतिः २६३। मतिः २६४। क्षान्तिः २६५। शान्तिः २६६। दान्तिः २६७। रतिः २६८। गतिः २६९। द्युतिः २७०। नुतिः २७१। श्रुतिः २७२। कान्तिः २७३। श्रितिः २७४। कीर्तिः २७५। स्मृतिः २७६। नतिः २७७। भामा २७८। वामा २७९। रमा २८०। रामा २८१। रम्या २८२। नम्या २८३। अक्लमा २८४। क्षमा २८५। उमा २८६। क्षामा २८७। समा २८८। श्यामा २८९। भीमा २९०। सीमा २९१। मनोरमा २९२। शिवा २९३। सेवा २९४। भवा २९५। भव्या २९६। नव्या २९७। गव्या २९८। रवा २९९। जवा ३००। शोभा ३०१। क्षोभा ३०२। दवा ३०३। दावा ३०४। भावा ३०५। ग्रावा ३०६। लवा ३०७। प्लवा ३०८। धेनुः ३०९। धार्या ३१०। धरा ३११। धारा ३१२। अपारावारा ३१३। परा ३१४। अपरा ३१५। परावरा ३१६। अधरा ३१७। अधृष्या ३१८। अस्पृश्या ३१९। अक्लेश्या ३२०। कृषिप्रिया ३२१। रुट् ३२२। रुष्टिः ३२३। त्विट् ३२४। त्विषा ३२५। तुष्टिः ३२६। पुष्टिः ३२७। पोषा ३२८। सुपोषणा ३२९। तोषणा ३३०। तोषिता ३३१। तूर्णा ३३२। तूर्णगा ३३३। तूः ३३४। तुरङ्गमा ३३५। तृट् ३३६। तृष्णा ३३७। तृड्ढरी ३३८। तीक्ष्णा ३३९। मृत् ३४०। मृत्स्ना ३४१। मृत्स्नयाश्रिता ३४२। मृदा ३४३। अमृता ३४४। मृत्सदना ३४५। मृद्धाम्नी ३४६। मृन्मयी ३४७। मृदुः ३४८। मूर्छाहृत् ३४९। मङ्गला ३५०। अमूर्छा ३५१। अमूर्तिः ३५२। पूर्तिः ३५३। स्नुतिः ३५४। स्मितिः ३५५। हृतिः ३५६। हेतिः ३५७। ह्नुतिः ३५८। पूतिः ३५९। प्रीतिः ३६०। प्राप्तिः ३६१। सृतिः ३६२। क्षितिः ३६३। बला ३६४। बलवती ३६५। बल्या ३६६। बलीवर्दप्रसूतिका ३६७। बलिप्रिया ३६८। बलिभुजा ३६९। बलितेजाः ३७०। बलिस्तनी ३७१। बलानुजनुता ३७२। नाम्या ३७३। नम्रा ३७४। नम्रप्रतोषिणी ३७५। नम्रस्तनी ३७६। नम्रगतिः ३७७। नम्रशृङ्गी ३७८। सनम्रका ३७९। कम्रकान्तिः ३८०। कम्रमहा ३८१। कम्रा ३८२। कम्रशिरोरुहा ३८३। कम्रस्वरा ३८४। कम्रगात्री ३८५। कम्रमूर्धा ३८६। सुकम्रदृक् ३८७। कान्ता ३८८। कान्तालका ३८९। कन्तुः ३९०। कन्ता ३९१। कन्धिः ३९२। सुकामदा ३९३। काक्षी ३९४। कञ्जाम्बिका ३९५। कञ्जा ३९६। कञ्जनाभिः ३९७। कका ३९८। कुका ३९९। भूमिपा ४००। भूमिजापूज्या ४०१। भूमिष्ठा ४०२। भूमिपावनी ४०३। भूमिपेष्टा ४०४। भूमिमयी ४०५। भूमिभृत् ४०६। भूमिभाविनी ४०७। भूमा ४०८। भूमनता ४०९। भौमी ४१०। भौमभा ४११। भौमदोषहा ४१२। भूमिभारहरी ४१३। भूमिपापहृत् ४१४। भूमिभूषणा ४१५। भूतिः ४१६। भूतजनिः ४१७। भाव्या ४१८। विभूतिः ४१९। भूतभावनी ४२०। भूतात्मा ४२१। भूतजननी ४२२। भूतसौख्या ४२३। विभूतिदा ४२४। मङ्गल्या ४२५। मङ्गलमुखी ४२६। माङ्गली ४२७। मञ्जुमङ्गला ४२८। मङ्गलेहा ४२९। माङ्गलिकी ४३०। मङ्गलात्मा ४३१। सुमङ्गला ४३२। मञ्जुः ४३३। मञ्जुतनुः ४३४। बभ्रूः ४३५। मञ्ज्वीहा ४३६। मञ्जुलस्तनी ४३७। मञ्जुदुग्धा ४३८। मञ्जुदधिः ४३९। मञ्जुसर्पिः ४४०। सुमञ्जुला ४४१। मधुः ४४२। मधुमयी ४४३। माध्वी ४४४। माध्वीका ४४५। मधुदोहिनी ४४६। मधुसूः ४४७। मधुदा ४४८। मध्वजननी ४४९। मधुहृत्प्रिया ४५०। मधुरा ४५१। मधुरालापा ४५२। माधुरी ४५३। मधुरामयी ४५४। मधुराभा ४५५। सुमधुरा ४५६। मधुरश्रुः ४५७। मधुव्रता ४५८। मन्मथघ्नी ४५९। मदकरी ४६०। मदनद्विट् ४६१। मदालसा ४६२। माद्यन्ती ४६३। मद्यशमनी ४६४। मदनेशपतिस्तुता ४६५। हरित्प्रिया ४६६। हरिज्जग्धी ४६७। हरिकान्तिः ४६८। हरिप्रदा ४६९। हरिषेणा ४७०। हरिमती ४७१। हरिहासा ४७२। हरिस्पृहा ४७३। हर्षिता ४७४। हरिता ४७५। हृष्टा ४७६। हरिलोमा ४७७। हरिन्मयी ४७८। हरिनाथा ४७९। हरिमुखी ४८०। हरिश्रद्धा ४८१। हरिस्तनी ४८२। शुभ्रकान्तिः ४८३। शुभ्रतनुः ४८४। शुभ्राभा ४८५। शुभ्रवत्सका ४८६। शुभ्रज्योत्स्ना ४८७। शुभ्ररतिः ४८८। शुभ्रेक्षा ४८९। शुभ्रसङ्ग्रहा ४९०। दया ४९१। कृपा ४९२। कृषिः ४९३। कृष्टिः ४९४। वृष्टिः ४९५। दृष्टिः ४९६। कथा ४९७। अश्लथा ४९८। अव्यथा ४९९। करुणा ५००। क्रान्तिः ५०१। शान्तिदा ५०२। शान्तिविग्रहा ५०३। उत्सुका ५०४। सोत्सवोत्कण्ठा ५०५। वत्सला ५०६। वत्सपालिका ५०७। लालिका ५०८। ललना ५०९। लाल्या ५१०। लालिता ५११। ललिता ५१२। हिता ५१३। लक्षणा ५१४। लक्षिता ५१५। लक्ष्या ५१६। लभ्या ५१७। लाभा ५१८। सुलम्भना ५१९। लब्धव्या ५२०। लम्भनीयार्या ५२१। लब्धा ५२२। सल्लाभभाविता ५२३। भामिता ५२४। भामगा ५२५। अभामा ५२६। भाम्या ५२७। भामवती ५२८। सती ५२९। शाश्वती ५३०। साधुगा ५३१। साध्या ५३२। साधिका ५३३। साध्वसा ५३४। असमा ५३५। साधना ५३६। साधिता ५३७। साधुः ५३८। शुद्धा ५३९। शुद्धपयाः ५४०। स्पृहा ५४१। स्पृहार्हा ५४२। स्पृहविः ५४३। स्पृह्या ५४४। स्पृश्या ५४५। स्पर्शा ५४६। शुभस्पृशिः ५४७। वरा ५४८। वरेण्या ५४९। वरदा ५५०। वरार्हा ५५१। वरवर्णिनी ५५२। वर्णना ५५३। वर्णिता ५५४। वर्या ५५५। वरारोहा ५५६। वरप्रदा ५५७। शान्ता ५५८। शान्तिप्रिया ५५९। अशान्तिः ५६०। शान्तरोषा ५६१। शमप्रिया ५६२। शमप्रदा ५६३। अशमा ५६४। शाम्या ५६५। शमशीला ५६६। शमात्मिका ५६७। क्षामा ५६८। अक्षमा ५६९। क्षमिः ५७०। क्षाम्या ५७१। अक्षान्तिः ५७२। क्षान्ता ५७३। क्षमामयी ५७४। क्षमावती ५७५। क्षमिश्रेष्ठा ५७६। क्षमाभूषा ५७७। क्षमानिधिः ५७८। धिष्ण्या ५७९। धृष्या ५८०। अधृतिः ५८१। धृष्टा ५८२। धृतक्षीरा ५८३। धृताभया ५८४। धृतभामा ५८५। धृतघृता ५८६। धृतगव्या ५८७। धृतस्तनी ५८८। मधूः ५८९। मधुमती ५९०। ईमाध्वी ५९१। ईमधुदा ५९२। मधुगा ५९३। अमदा ५९४। मधुवर्चा ५९५। मधुमहा ५९६। मधुसर्पिः ५९७। मधुत्वचा ५९८। माना ५९९। मानधना ६००। अमान्या ६०१। मानिनी ६०२। मानदा ६०३। अमधुः ६०४। मन्दगा ६०५। मन्दमा ६०६। मन्दा ६०७। मन्दरावा ६०८। सुमध्यमा ६०९। कोमला ६१०। कोमलप्राप्या ६११। कोमलाङ्गी ६१२। सुकोमला ६१३। कोमलाङ्गा ६१४। कोमलिका ६१५। कोमलौजाः ६१६। सकोमला ६१७। कुमुत् ६१८। कुमुद्वती ६१९। काव्या ६२०। कव्या ६२१। हव्या ६२२। हरिस्तुता ६२३। हरीष्टा ६२४। हरिनम्याङ्घ्रिः ६२५। हरिवन्द्या ६२६। हरिप्रिया ६२७। हरिदा ६२८। हरिमा ६२९। हर्षा ६३०। हर्षिणी ६३१। हर्षदा ६३२। हरिः ६३३। हरिभा ६३४। हरिणी ६३५। हृद्या ६३६। हरीशा ६३७। हरिघासभाक् ६३८। विधिः ६३९। विधात्री ६४०। विधिदा ६४१। विधिवश्या ६४२। विधिप्रिया ६४३। विधिवन्द्या ६४४। विधिनुता ६४५। विधिपूज्या ६४६। विधायिनी ६४७। विधिहा ६४८। विधिमा ६४९। वैधी ६५०। विधिदृष्टा ६५१। विधिस्तनी ६५२। विधिधूलिः ६५३। विधिखुरा ६५४। विधिनम्या ६५५। विधिस्नुता ६५६। निर्मला ६५७। विमलप्रज्ञा ६५८। विशदा ६५९। विशदस्नुता ६६०। विसदा ६६१। विषदा ६६२। विज्ञा ६६३। विषघ्नी ६६४। विषनाशिनी ६६५। विषमा ६६६। विषमाकारा ६६७। वैषमी ६६८। विषमात्मिका ६६९। विषमाभा ६७०। विषमिणी ६७१। विषमेष्टा ६७२। विशोधिनी ६७३। विद्या ६७४। वेद्या ६७५। वेदमयी ६७६। वेदिता ६७७। वेदना ६७८। विदिः ६७९। वेदगा ६८०। वेददा ६८१। वेदी ६८२। वित्ता ६८३। वित्तप्रिया ६८४। विदा ६८५। बहुदुग्धा ६८६। बहुदधिः ६८७। बहुसर्पिः ६८८। बहुश्रुतिः ६८९। बहुगोमयिका ६९०। बह्वी ६९१। बह्वेष्टा ६९२। बहुदोहिनी ६९३। बह्वाशा ६९४। बहुनुता ६९५। बहुला ६९६। बहुवन्दिता ६९७। बहुप्रार्थ्या ६९८। बहुजना ६९९। बहुलोकनमस्कृता ७००। भयघ्नी ७०१। भयहा ७०२। अभीतिः ७०३। भयदा ७०४। भयभञ्जिनी ७०५। भयनाशा ७०६। भयहरी ७०७। भयकृत् ७०८। भयवर्धिनी ७०९। अभया ७१०। अभयसंस्कारा ७११। अभयाभा ७१२। अभयात्मिका ७१३। अभयेष्टा ७१४। अभयकरी ७१५। अभयेड्या ७१६। अभयश्रुतिः ७१७। अश्रिता ७१८। अमृतस्यन्दा ७१९। अमृतास्या ७२०। अमृतश्रवाः ७२१। अमृतेशा ७२२। अमृतपया ७२३। अमृतात्मा ७२४। अमृतप्रदा ७२५। अमृतस्राविनी ७२६। ईदेवी ७२७। दैवी ७२८। देवात्मिका ७२९। रुचिः ७३०। द्यौः ७३१। दिव्या ७३२। दिव्यचरिता ७३३। दिव्यात्मा ७३४। दिव्यविग्रहा ७३५। देवाभा ७३६। देवमहिता ७३७। देवात्मा ७३८। देवपूजिता ७३९। देवेष्टा ७४०। देवविनता ७४१। देवेड्या ७४२। देववल्लभा ७४३। शस्या ७४४। शस्यप्रदा ७४५। शस्यशालिनी ७४६। शस्यमालिनी ७४७। शस्यप्रिया ७४८। शस्यदोहा ७४९। शस्यसर्पिः ७५०। सुशस्यिका ७५१। सिद्धा ७५२। सिद्धप्रिया ७५३। सिद्धिः ७५४। सिद्धिस्था ७५५। सिद्धिदायिनी ७५६। सिद्धश्लोका ७५७। सिद्धनता ७५८। सिद्धमाता ७५९। सुसिद्धिदा ७६०। सभ्या ७६१। साध्यगणस्तुत्या ७६२। साध्यसेव्या ७६३। यशस्विनी ७६४। यशोधरा ७६५। यशोमयी ७६६। यशोराशिः ७६७। यशोधना ७६८। यशःप्रिया ७६९। यशःपूता ७७०। यशोदुग्धा ७७१। यशोघृता ७७२। यशोदधिः ७७३। यशस्स्यन्दा ७७४। यशोगोमयिनी ७७५। निधिः ७७६। यतुशीला ७७७। यतुमयी ७७८। यातुधानविनाशिनी ७७९। यतुचित्ता ७८०। यतुमतिः ७८१। यत्वात्मा ७८२। यतुबुद्धिभाक् ७८३। बद्धा ७८४। बद्धजनप्रार्थ्या ७८५। बद्धपादा ७८६। अवधप्रदा ७८७। बद्धरज्जुः ७८८। बद्धतनुः ७८९। बद्धाङ्घ्रिः ७९०। बद्धमोक्षिणी ७९१। बन्धना ७९२। बन्धनश्लाघ्या ७९३। बन्धहा ७९४। बन्धमोचिनी ७९५। बन्धमोक्षा ७९६। बन्धधना ७९७। विश्वा ७९८। विस्वा ७९९। विशेषिणी ८००। आदित्यभगिनी ८०१। रुद्रमाता ८०२। वसुसुता ८०३। असुता ८०४। अमृतप्रसूः ८०५। अमृतक्षीरिणी ८०६। अमृतिनी ८०७। सुगा ८०८। विश्वमाता ८०९। विश्वदेवी ८१०। विश्वदेवा ८११। विरोचना ८१२। विश्वतीर्था ८१३। विश्वगन्धा ८१४। विश्वमाया ८१५। विभुप्रिया ८१६। विष्णुपूज्या ८१७। विष्णुतनुः ८१८। वैष्णवी ८१९। विष्णुभाविनी ८२०। विष्णुमाता ८२१। विष्णुमयी ८२२। विष्णुदा ८२३। विष्णुवल्लभा ८२४। ब्रह्मपूता ८२५। ब्रह्ममयी ८२६। ब्रह्मभूः ८२७। ब्रह्मदायिनी ८२८। ब्रह्मभूता ८२९। ब्रह्मतनुः ८३०। ब्रह्मज्ञा ८३१। ब्रह्मवल्लिका ८३२। महामाता ८३३। महामाया ८३४। महाभूतिः ८३५। महातनुः ८३६। महामात्या ८३७। महादेवी ८३८। महालक्ष्मीः ८३९। महामहा ८४०। महाखुरा ८४१। महापादा ८४२। महोरस्का ८४३। महोदरी ८४४। महास्कन्धा ८४५। महाशृङ्गी ८४६। महानासा ८४७। महामतिः ८४८। महाचित्ता ८४९। महाकारा ८५०। महावक्त्रा ८५१। महाहनुः ८५२। महानादा ८५३। महाह्लादा ८५४। महापुच्छा ८५५। महापयाः ८५६। महामनाः ८५७। महाबुद्धिः ८५८। महाशक्तिः ८५९। महेश्वरी ८६०। महेशानी ८६१। महावाणी ८६२। महावत्सा ८६३। महाफला ८६४। चपला ८६५। चपलाकारा ८६६। चापली ८६७। चापलप्रिया ८६८। चटुला ८६९। चटुलश्लाघ्या ८७०। चटुस्तुत्या ८७१। चटुस्मृतिः ८७२। गान्धर्वी ८७३। गोपिकापूज्या ८७४। गोपिनी ८७५। गोपलालिता ८७६। गोप्रिया ८७७। गोपतिप्रार्थ्या ८७८। गोपाली ८७९। गोपपालिता ८८०। क्रोधना ८८१। क्रोधसंहारा ८८२। कोपना ८८३। कोपनाशिनी ८८४। रौद्रा ८८५। रुद्रकृताभ्यर्चा ८८६। चण्डी ८८७। चण्डीकृतस्तवा ८८८। ह्रीः ८८९। श्रीः ८९०। धीः ८९१। भूः ८९२। दुराधर्षा ८९३। दुर्विभाव्या ८९४। दुरासदा ८९५। दुर्धरा ८९६। दुःस्थिता ८९७। दुर्गा ८९८। दुर्धर्षा ८९९। दुर्गमण्डिनी ९००। माता ९०१। मातृस्वसा ९०२। मेध्या ९०३। मातामही ९०४। उर्विक्रमा ९०५। मनोरमाशा ९०६। अमहिमा ९०७। स्रग्विणी ९०८। अमृतमेहिनी ९०९। ऋद्धिः ९१०। वृद्धिः ९११। निधा ९१२। सम्पत् ९१३। प्रपत्तिः ९१४। तरुणी ९१५। त्रपा ९१६। लज्जा ९१७। श्रद्धा ९१८। सुजिज्ञासा ९१९। मुमुक्षा ९२०। विजया ९२१। जया ९२२। विमला ९२३। उत्कर्षिणी ९२४। ज्ञाना ९२५। योगा ९२६। सत्या ९२७। क्रिया ९२८। अमृषा ९२९। ईशाना ९३०। अनुग्रहा ९३१। अमोघा ९३२। निग्रहा ९३३। स्वार्थवर्जिता ९३४। प्रसन्ना ९३५। प्रसृता ९३६। प्राप्या ९३७। प्रांशुः ९३८। प्रातिः ९३९। प्रसादिनी ९४०। सत्प्रतिष्ठा ९४१। सुप्रतीतिः ९४२। प्रापिका ९४३। परमेश्वरी ९४४। निष्प्रपञ्चा ९४५। पञ्चभूता ९४६। पञ्चगव्या ९४७। प्रपञ्चकृत् ९४८। वात्सल्यमूर्तिः ९४९। सत्पूर्तिः ९५०। जूर्तिहृत् ९५१। कीर्तिदायिनी ९५२। वत्सदा ९५३। प्रोज्ज्वला ९५४। जाप्या ९५५। तापहृत् ९५६। पापकर्षिणी ९५७। वैतरणीसुनौः ९५८। नाव्या ९५९। नता ९६०। नरकनाशिनी ९६१। एकला ९६२। सत्कलारूपा ९६३। यज्ञयूपस्वरूपिणी ९६४। यज्ञप्रिया ९६५। यज्ञधेनुः ९६६। यज्ञिया ९६७। यज्ञवर्धिनी ९६८। नूतनी ९६९। प्राक्तनी ९७०। वृद्धा ९७१। वर्धिता ९७२। वर्धितप्रभा ९७३। पुराणी ९७४। वैदिकी ९७५। भक्तिः ९७६। शक्तिः ९७७। शक्या ९७८। आप्तसाधना ९७९। त्रयी ९८०। त्रिदेवी ९८१। त्रैवेदी ९८२। त्रैविद्या ९८३। त्रिजगन्मयी ९८४। जगन्नाथनुता ९८५। नूत्ना ९८६। नाकपाली ९८७। सनातनी ९८८। रामचन्द्रार्चिता ९८९। सीतापूजिता ९९०। ब्रह्मवादिनी ९९१। भवाब्धिपोतसत्पुच्छा ९९२। सर्वमङ्गलविग्रहा ९९३। पृथ्वी ९९४। पृथुलपयोदा ९९५। पुण्या ९९६। विधिहरिहरार्चिताब्जाङ्घ्रिः ९९७। त्रिजगज्जननी ९९८। जैत्रा ९९९। गोमाता १०००।

इति श्रीगोसहस्रनामस्तोत्रस्य नामावलिः॥

अकाराद्यनुक्रमनामावलिः

अथ श्रीगोसहस्रनामस्तोत्रस्याकाराद्यनुक्रमनामावलिः

अकाम्या २०२। अक्लमा २८४। अक्लेश्या ३२०। अक्षमा ५६९। अक्षान्तिः ५७२। अधरा ३१७। अधृतिः ५८१। अधृष्या ३१८। अनुग्रहा ९३१। अपरा ३१५। अपारावारा ३१३। अभयकरी ७१५। अभयश्रुतिः ७१७। अभयसंस्कारा ७११। अभया ७१०। अभयाकारा २५१। अभयात्मिका ७१३। अभयाभा ७१२। अभयेड्या ७१६। अभयेष्टा ७१४। अभामा ५२६। अभीतिः ७०३। अमदा ५९४। अमधुः ६०४। अमहिमा ९०७। अमान्या ६०१। अमूर्छा ३५१। अमूर्तिः ३५२। अमृतक्षीरिणी ८०६। अमृतपया ७२३। अमृतप्रदा ७२५। अमृतप्रसूः ८०५। अमृतमेहिनी ९०९। अमृतश्रवाः ७२१। अमृतस्यन्दा ७१९। अमृतस्राविनी ७२६। अमृता ३४४। अमृतात्मा ७२४। अमृतास्या ७२०। अमृतिनी ८०७। अमृतेशा ७२२। अमृषा ९२९। अमोघा ९३२। अर्कगुः १६। अवधप्रदा ७८७। अवधूः ७७। अव्यथा ४९९। अशमा ५६४। अशान्तिः ५६०। अश्रिता ७१८। अश्लथा ४९८। असमा ५३५। असुखा २१६। असुता ८०४। अस्पृश्या ३१९। आदित्यभगिनी ८०१। आप्तसाधना ९७९। ईदेवी ७२७। ईमधुदा ५९२। ईमाध्वी ५९१। ईशाना ९३०। उत्कर्षिणी ९२४। उत्सुका ५०४। उमा २८६। उर्विक्रमा ९०५। ऋद्धिः ९१०। एकला ९६२। कका ३९८। कञ्जनाभिः ३९७। कञ्जा ३९६। कञ्जाम्बिका ३९५। कथा ४९७। कधुक् ५७। कन्ता ३९१। कन्तुः ३९०। कन्धिः ३९२। कपिलस्तुत्या १२७। कपिला १२६। कपिलाक्षी १२८। कपिशा १३०। कपिशार्दूलपूज्या १३१। कम्रकान्तिः ३८०। कम्रगात्री ३८५। कम्रमहा ३८१। कम्रमूर्धा ३८६। कम्रशिरोरुहा ३८३। कम्रस्वरा ३८४। कम्रा ३८२। करुणा ५००। कल्याणी ५२। कव्यकृत् १६७। कव्यघृतिका १७२। कव्यधारिणी १६९। कव्यपूः १७३। कव्यभृत् १६८। कव्यवर्षिणी १७४। कव्यहारिणी १७०। कव्या ६२१। कव्येष्टा १७१। काक्षी ३९४। कान्ता ३८८। कान्तालका ३८९। कान्तिः २७३। कामकरीषिणी १९४। कामकर्षिणी १८२। कामकामिता १७८। कामकुः १९८। कामखुरा १८४। कामगन्धा १९५। कामगवी १७६। कामगा ५५, १८०। कामगृष्टिः २०६। कामतेजाः १८९। कामदा ५३, १७९। कामधुक् ५६। कामधेनुः १७५। कामनाशिनी १८६। कामपूरा १८७। कामरवा १९२। कामरुचिः १८८। कामरूपा १८३। कामवरा १९६। कामवर्षा २०१। कामवर्षिणी १८१। कामवृष्टिः २०४। कामश्वासा १९१। कामसूः १७७। कामसृष्टिः २०५। कामहर्षा २००। कामहा १९७। कामा १९३। कामौजाः १८५। काम्यवरप्रदा २०३। काम्या ५४। कावीकीर्तिता ६०। काव्या ६२०। कीर्तिः २७५। कीर्तिदायिनी ९५२। कीर्तिवर्धिनी ६१। कुका ३९९। कुजा ५९। कुमुत् ६१८। कुमुद्वती ६१९। कृतिः २६२। कृपा ४९२। कृषिः ४९३। कृषिप्रिया ३२१। कृष्टिः ४९४। कोपना ८८३। कोपनाशिनी ८८४। कोमलप्राप्या ६११। कोमला ६१०। कोमलाङ्गा ६१४। कोमलाङ्गी ६१२। कोमलिका ६१५। कोमलौजाः ६१६। कोष्णदुग्धा ५८। क्रान्तिः ५०१। क्रिया ९२८। क्रोधना ८८१। क्रोधसंहारा ८८२। क्षमा २८५। क्षमानिधिः ५७८। क्षमाभूषा ५७७। क्षमामयी ५७४। क्षमावती ५७५। क्षमिः ५७०। क्षमिश्रेष्ठा ५७६। क्षान्ता ५७३। क्षान्तिः २६५। क्षामा २८७, ५६८। क्षाम्या ५७१। क्षितिः ३६३। क्षोभा ३०२। गतिः २६९। गरीयसी २०७। गवार्चिता २५। गविप्रार्थ्या ८। गविस्तुता २१। गवीशा ४। गवेड्या ९। गवेन्द्रार्या ३। गव्यगा १५४। गव्यदायिनी १५६। गव्यदोग्ध्री १९। गव्यधुक् १४९। गव्यपायिनी १५७। गव्यभुक् १५०। गव्यला १५५। गव्यसूः १५१। गव्यस्पृक् १५२। गव्या २९८। गान्धर्वी ८७३। गोजा ६। गोदा ७। गोपगीता २४। गोपगोपिता ५। गोपतिप्रार्थ्या ८७८। गोपतिप्रिया १०। गोपदा १५। गोपपालिता ८८०। गोपलालिता ८७६। गोपवन्द्या २३। गोपहूता २२। गोपा ११। गोपालिका १२। गोपाली ८७९। गोपिकापूज्या ८७४। गोपिनी ८७५। गोपी १३। गोपीथा १४। गोप्रिया २८, ८७७। गोमती १८। गोमयामृता २९। गोमयी १७। गोमा २०। गोमाता १०००। गोविन्दपालिता २६। गोष्ठा २७। गौः १। गौविन्दी २। ग्रावा ३०६। चटुलश्लाघ्या ८७०। चटुला ८६९। चटुस्तुत्या ८७१। चटुस्मृतिः ८७२। चण्डी ८८७। चण्डीकृतस्तवा ८८८। चतुष्पदा ९५। चपला ८६५। चपलाकारा ८६६। चापलप्रिया ८६८। चापली ८६७। चारुखुरा ८९। चारुगा ९०। चारुभाषा ९४। चारुरुचिः ९३। चारुरूपा ८४। चारुवत्सा ८८। चारुशीला ९२। चारुशृङ्गी ८५। चारुशोभा ८६। चारुसुस्तनी ९१। चिदाकारा २४७। जगन्नाथनुता ९८५। जया ९२२। जवा ३००। जाप्या ९५५। जूर्तिहृत् ९५१। जैत्रा ९९९। ज्ञाना ९२५। तरुणी ९१५। तापहृत् ९५६। तीक्ष्णा ३३९। तुरङ्गमा ३३५। तुष्टिः ३२६। तूः ३३४। तूर्णगा ३३३। तूर्णा ३३२। तृट् ३३६। तृड्ढरी ३३८। तृष्णा ३३७। तोषणा ३३०। तोषिता ३३१। त्रपा ९१६। त्रयी ९८०। त्रिजगज्जननी ९९८। त्रिजगन्मयी ९८४। त्रिदेवी ९८१। त्रैविद्या ९८३। त्रैवेदी ९८२। त्विट् ३२४। त्विषा ३२५। दया ४९१। दवा ३०३। दान्तिः २६७। दारवी ८२। दावा ३०४। दिव्यगन्धा ३७। दिव्यचरिता ७३३। दिव्यभा ३३। दिव्यमाल्या ३६। दिव्यरूपा ३५। दिव्यविग्रहा ७३५। दिव्या ७३२। दिव्याङ्घ्रिः ३२। दिव्यात्मा ७३४। दुःस्थिता ८९७। दुराधर्षा ८९३। दुरासदा ८९५। दुर्गमण्डिनी ९००। दुर्गा ८९८। दुर्धरा ८९६। दुर्धर्षा ८९९। दुर्विभाव्या ८९४। दृष्टिः ४९६। देवपूजिता ७३९। देवमहिता ७३७। देववल्लभा ७४३। देवविनता ७४१। देवात्मा ७३८। देवात्मिका ७२९। देवाभा ७३६। देवी ३१। देवेड्या ७४२। देवेष्टा ७४०। दैवी ७२८। द्युगुः ३४। द्युतिः २७०। द्युधृक् ३८। द्युभुक् ३९। द्यौः ७३१। द्रुमा ८३। धरा ३११। धारा ३१२। धार्या ३१०। धिष्ण्या ५७९। धीः ८९१। धृतक्षीरा ५८३। धृतगव्या ५८७। धृतघृता ५८६। धृतभामा ५८५। धृतस्तनी ५८८। धृताभया ५८४। धृतिः २६३। धृष्टा ५८२। धृष्या ५८०। धेनुः ३०९। नता ९६०। नतिः २७७। नम्या २८३। नम्रगतिः ३७७। नम्रप्रतोषिणी ३७५। नम्रशृङ्गी ३७८। नम्रस्तनी ३७६। नम्रा ३७४। नरकनाशिनी ९६१। नव्या २९७। नाकपाली ९८७। नाम्या ३७३। नाव्या ९५९। निग्रहा ९३३। निधा ९१२। निधिः ७७६। निराकारा २४८। निर्मला ६५७। निष्प्रपञ्चा ९४५। नुतिः २७१। नूतनी ९६९। नूत्ना ९८६। पञ्चगव्या ९४७। पञ्चभूता ९४६। परमेश्वरी ९४४। परा ३१४। परावरा ३१६। पवित्रा ९६। पापकर्षिणी ९५७। पापनाशिनी १००। पावनी ९७। पुण्या ९९६। पुराणी ९७४। पुष्टिः ३२७। पूज्यपदाम्बुजा १३२। पूतकृत् २२३। पूतक्रतुः २१७। पूतयज्ञा २१८। पूतरविका २२२। पूतवन्दिता २२४। पूतहोमा २१९। पूता ९८। पूतात्मा ९९, २२१। पूतिः ३५९। पूर्तिः ३५३। पृथुलपयोदा ९९५। पृथ्वी ९९४। पोषा ३२८। प्रणम्यधीः १४८। प्रणवध्वानधारिणी १३९। प्रणवा १३३। प्रणवाकारा १३४। प्रणवाभा १३५। प्रणवेड्या १३७। प्रणेदुषी १३६। प्रपञ्चकृत् ९४८। प्रपत्तिः ९१४। प्रसन्ना ९३५। प्रसादिनी ९४०। प्रसृता ९३६। प्रांशुः ९३८। प्राक्तनी ९७०। प्राणकृत् १४५। प्राणत्विट् १४७। प्राणधारिणी १४३। प्राणधृत् १४६। प्राणपोषिणी १४२। प्राणभृत् १४४। प्राणमयी १४१। प्राणा १४०। प्रातिः ९३९। प्रापिका ९४३। प्राप्तिः ३६१। प्राप्या ९३७। प्रीतिः ३६०। प्रेमाकारा २५२। प्रोज्ज्वला ९५४। प्लवा ३०८। बद्धजनप्रार्थ्या ७८५। बद्धतनुः ७८९। बद्धपादा ७८६। बद्धमोक्षिणी ७९१। बद्धरज्जुः ७८८। बद्धा ७८४। बद्धाङ्घ्रिः ७९०। बन्धधना ७९७। बन्धनश्लाघ्या ७९३। बन्धना ७९२। बन्धमोक्षा ७९६। बन्धमोचिनी ७९५। बन्धहा ७९४। बन्धुः ७४। बन्धुगा ७६। बन्धुदा ७३। बन्धुरा ७२। बभ्रूः ४३५। बलवती ३६५। बला ३६४। बलानुजनुता ३७२। बलितेजाः ३७०। बलिप्रिया ३६८। बलिभुजा ३६९। बलिस्तनी ३७१। बलीवर्दप्रसूतिका ३६७। बल्या ३६६। बहुगोमयिका ६९०। बहुजना ६९९। बहुदधिः ६८७। बहुदुग्धा ६८६। बहुदोहिनी ६९३। बहुनुता ६९५। बहुप्रार्थ्या ६९८। बहुला ६९६। बहुलोकनमस्कृता ७००। बहुवन्दिता ६९७। बहुश्रुतिः ६८९। बहुसर्पिः ६८८। बह्वाशा ६९४। बह्वी ६९१। बह्वेष्टा ६९२। बान्धवी ७५। ब्रह्मज्ञा ८३१। ब्रह्मतनुः ८३०। ब्रह्मदायिनी ८२८। ब्रह्मपूता ८२५। ब्रह्मभूः ८२७। ब्रह्मभूता ८२९। ब्रह्ममयी ८२६। ब्रह्मवल्लिका ८३२। ब्रह्मवादिनी ९९१। भक्तिः ९७६। भयकृत् ७०८। भयघ्नी ७०१। भयदा ७०४। भयनाशा ७०६। भयभञ्जिनी ७०५। भयवर्धिनी ७०९। भयहरी ७०७। भयहा ७०२। भवा २९५। भवाब्धिपोतसत्पुच्छा ९९२। भव्या २९६। भामगा ५२५। भामवती ५२८। भामा २७८। भामिता ५२४। भाम्या ५२७। भावा ३०५। भाव्या ४१८। भीमा २९०। भूः ८९२। भूतजननी ४२२। भूतजनिः ४१७। भूतभावनी ४२०। भूतसौख्या ४२३। भूतात्मा ४२१। भूतिः ४१६। भूमनता ४०९। भूमा ४०८। भूमिजापूज्या ४०१। भूमिपा ४००। भूमिपापहृत् ४१४। भूमिपावनी ४०३। भूमिपेष्टा ४०४। भूमिभारहरी ४१३। भूमिभाविनी ४०७। भूमिभूषणा ४१५। भूमिभृत् ४०६। भूमिमयी ४०५। भूमिष्ठा ४०२। भौमदोषहा ४१२। भौमभा ४११। भौमी ४१०। मङ्गलमुखी ४२६। मङ्गला ३५०। मङ्गलात्मा ४३१। मङ्गलेहा ४२९। मङ्गल्या ४२५। मञ्जुः ४३३। मञ्जुतनुः ४३४। मञ्जुदधिः ४३९। मञ्जुदुग्धा ४३८। मञ्जुमङ्गला ४२८। मञ्जुलस्तनी ४३७। मञ्जुसर्पिः ४४०। मञ्ज्वीहा ४३६। मतिः २६४। मदकरी ४६०। मदनद्विट् ४६१। मदनेशपतिस्तुता ४६५। मदालसा ४६२। मद्यशमनी ४६४। मधुः ४४२। मधुगा ५९३। मधुत्वचा ५९८। मधुदा ४४८। मधुदोहिनी ४४६। मधुमती ५९०। मधुमयी ४४३। मधुमहा ५९६। मधुरश्रुः ४५७। मधुरा ४५१। मधुराभा ४५५। मधुरामयी ४५४। मधुरालापा ४५२। मधुवर्चा ५९५। मधुव्रता ४५८। मधुसर्पिः ५९७। मधुसूः ४४७। मधुहृत्प्रिया ४५०। मधूः ५८९। मध्वजननी ४४९। मनोरमा २९२। मनोरमाशा ९०६। मन्दगा ६०५। मन्दमा ६०६। मन्दरावा ६०८। मन्दा ६०७। मन्मथघ्नी ४५९। महाकारा ८५०। महाखुरा ८४१। महाचित्ता ८४९। महातनुः ८३६। महादेवी ८३८। महानादा ८५३। महानासा ८४७। महापयाः ८५६। महापादा ८४२। महापुच्छा ८५५। महाफला ८६४। महाबुद्धिः ८५८। महाभूतिः ८३५। महामतिः ८४८। महामनाः ८५७। महामहा ८४०। महामाता ८३३। महामात्या ८३७। महामाया ८३४। महालक्ष्मीः ८३९। महावक्त्रा ८५१। महावत्सा ८६३। महावाणी ८६२। महाशक्तिः ८५९। महाशृङ्गी ८४६। महास्कन्धा ८४५। महाहनुः ८५२। महाह्लादा ८५४। महिता ७०। महिमस्थिता ७१। महेशानी ८६१। महेश्वरी ८६०। महोदरी ८४४। महोरस्का ८४३। मा ६४। माङ्गलिकी ४३०। माङ्गली ४२७। माता ९०१। मातामही ९०४। मातृस्वसा ९०२। माद्यन्ती ४६३। माधवप्रिया ६६। माधवप्रेष्ठा ६३। माधवी ६२। माधुरी ४५३। माध्वी ४४४। माध्वीका ४४५। मानदा ६०३। मानधना ६००। माना ५९९। मानिता ६८। मानिनी ६०२। मानुता ६७। मान्या ६५। मुमुक्षा ९२०। मूर्छाहृत् ३४९। मृत् ३४०। मृत्सदना ३४५। मृत्स्नयाश्रिता ३४२। मृत्स्ना ३४१। मृदा ३४३। मृदुः ३४८। मृद्धाम्नी ३४६। मृन्मयी ३४७। मेध्या ९०३। मेष्टा ६९। यज्ञधेनुः ९६६। यज्ञप्रिया ९६५। यज्ञयूपस्वरूपिणी ९६४। यज्ञवर्धिनी ९६८। यज्ञिया ९६७। यतुचित्ता ७८०। यतुबुद्धिभाक् ७८३। यतुमतिः ७८१। यतुमयी ७७८। यतुशीला ७७७। यत्वात्मा ७८२। यशःपूता ७७०। यशःप्रिया ७६९। यशस्विनी ७६४। यशस्स्यन्दा ७७४। यशोगोमयिनी ७७५। यशोघृता ७७२। यशोदधिः ७७३। यशोदुग्धा ७७१। यशोधना ७६८। यशोधरा ७६५। यशोमयी ७६६। यशोराशिः ७६७। यातुधानविनाशिनी ७७९। योगा ९२६। रतिः २६८। रमा २८०। रम्या २८२। रवा २९९। रामचन्द्रार्चिता ९८९। रामा २८१। रुचिः ७३०। रुट् ३२२। रुद्रकृताभ्यर्चा ८८६। रुद्रमाता ८०२। रुष्टिः ३२३। रौद्रा ८८५। लक्षणा ५१४। लक्षिता ५१५। लक्ष्या ५१६। लज्जा ९१७। लब्धव्या ५२०। लब्धा ५२२। लभ्या ५१७। लम्भनीयार्या ५२१। ललना ५०९। ललिता ५१२। लवा ३०७। लाभा ५१८। लालिका ५०८। लालिता ५११। लाल्या ५१०। वत्सदा ९५३। वत्सपालिका ५०७। वत्सला ५०६। वन्दारुः ८१। वन्दिता ७८। वरदा ५५०। वरप्रदा ५५७। वरवर्णिनी ५५२। वरा ५४८। वरारोहा ५५६। वरार्हा ५५१। वरेण्या ५४९। वर्णना ५५३। वर्णिता ५५४। वर्धितप्रभा ९७३। वर्धिता ९७२। वर्या ५५५। वषट्कारा २४६। वसुसुता ८०३। वाक् ७९। वात्सल्यमूर्तिः ९४९। वामा २७९। विजया ९२१। विज्ञा ६६३। वित्तप्रिया ६८४। वित्ता ६८३। विदा ६८५। विदिः ६७९। विद्या ६७४। विधात्री ६४०। विधायिनी ६४७। विधिः ६३९। विधिखुरा ६५४। विधिदा ६४१। विधिदृष्टा ६५१। विधिधूलिः ६५३। विधिनम्या ६५५। विधिनुता ६४५। विधिपूज्या ६४६। विधिप्रिया ६४३। विधिमा ६४९। विधिवन्द्या ६४४। विधिवश्या ६४२। विधिस्तनी ६५२। विधिस्नुता ६५६। विधिहरिहरार्चिताब्जाङ्घ्रिः ९९७। विधिहा ६४८। विपूतिका २२०। विभुप्रिया ८१६। विभूतिः ४१९। विभूतिदा ४२४। विमलप्रज्ञा ६५८। विमला ९२३। विरोचना ८१२। विशदस्नुता ६६०। विशदा ६५९। विशेषिणी ८००। विशोधिनी ६७३। विश्वगन्धा ८१४। विश्वतीर्था ८१३। विश्वदेवा ८११। विश्वदेवी ८१०। विश्वमाता ८०९। विश्वमाया ८१५। विश्वा ७९८। विषघ्नी ६६४। विषदा ६६२। विषनाशिनी ६६५। विषमा ६६६। विषमाकारा ६६७। विषमात्मिका ६६९। विषमाभा ६७०। विषमिणी ६७१। विषमेष्टा ६७२। विष्णुतनुः ८१८। विष्णुदा ८२३। विष्णुपूज्या ८१७। विष्णुभाविनी ८२०। विष्णुमयी ८२२। विष्णुमाता ८२१। विष्णुवल्लभा ८२४। विसदा ६६१। विसाध्वसा २६१। विस्वा ७९९। वृद्धा ९७१। वृद्धिः ९११। वृषवधूः ८०। वृष्टिः ४९५। वेदगा ६८०। वेददा ६८१। वेदना ६७८। वेदमयी ६७६। वेदिता ६७७। वेदी ६८२। वेद्या ६७५। वैतरणीसुनौः ९५८। वैदिकी ९७५। वैधी ६५०। वैषमी ६६८। वैष्णवी ८१९। शका १९९। शक्तिः ९७७। शक्या ९७८। शमप्रदा ५६३। शमप्रिया ५६२। शमशीला ५६६। शमा ४४। शमात्मिका ५६७। शस्यदोहा ७४९। शस्यप्रदा ७४५। शस्यप्रिया ७४८। शस्यमालिनी ७४७। शस्यशालिनी ७४६। शस्यसर्पिः ७५०। शस्या ७४४। शान्तरोषा ५६१। शान्ता ४५, ५५८। शान्तिः २६६। शान्तिदा ५०२। शान्तिप्रिया ५५९। शान्तिविग्रहा ५०३। शाम्या ५६५। शाश्वती ५३०। शिवा २९३। शुक्लत्विट् १०८। शुक्लरदा १०७। शुक्लरूपिणी १०९। शुक्लवर्णा १०६। शुचिः ४६। शुद्धपयाः ५४०। शुद्धा ५३९। शुभतरा १०२। शुभस्पृशिः ५४७। शुभा १०१। शुभाकृतिः २४९। शुभ्रकान्तिः ४८३। शुभ्रज्योत्स्ना ४८७। शुभ्रतनुः ४८४। शुभ्ररतिः ४८८। शुभ्रवत्सका ४८६। शुभ्रसङ्ग्रहा ४९०। शुभ्रा ४८। शुभ्राभा ४८५। शुभ्रेक्षा ४८९। शोभनस्पृहा १०५। शोभा ३०१। शोभिता १०४। श्यामकर्णी ११२। श्यामका १२४। श्यामचित्ता १२२। श्यामदेहिका १२०। श्यामपयोधरा ११३। श्यामपुच्छी ११४। श्यामप्रिया १११। श्यामभा ११९। श्याममूर्धजा १२५। श्यामलोमिका ११७। श्यामवत्सका १२१। श्यामवर्णा ११५। श्यामसत्त्वा १२३। श्यामा ११०, २८९। श्यामाङ्घ्रिः ११६। श्यामात्मा ११८। श्रद्धा ९१८। श्रितिः २७४। श्रीः ८९०। श्रुतिः २७२। सकापिली १२९। सकोमला ६१७। सगव्यभा १५३। सती ५२९। सत्कलारूपा ९६३। सत्पूर्तिः ९५०। सत्प्रणवा १३८। सत्प्रतिष्ठा ९४१। सत्या ९२७। सदाकृतिः २५३। सनम्रका ३७९। सनातनी ९८८। सभ्या ७६१। समप्रिया ४३। समा २८८। सम्पत् ९१३। सर्वतीर्था ४१। सर्वदेवमयी ३०। सर्वपूज्या ४२। सर्वमङ्गलविग्रहा ९९३। सर्वश्रेष्ठा ४०। सल्लाभभाविता ५२३। साधना ५३६। साधिका ५३३। साधिता ५३७। साधुः ५३८। साधुगा ५३१। साध्यगणस्तुत्या ७६२। साध्यसेव्या ७६३। साध्या ५३२। साध्वसा ५३४। साध्वी २५४। साध्वीगीता २५६। साध्वीजनप्रिया २५७। साध्वीनुता २५५। साध्वीमहिता २५९। साध्वीष्टा २५८। साध्वीसेव्या २६०। सिद्धनता ७५८। सिद्धप्रिया ७५३। सिद्धमाता ७५९। सिद्धश्लोका ७५७। सिद्धा ७५२। सिद्धिः ७५४। सिद्धिदायिनी ७५६। सिद्धिस्था ७५५। सीतापूजिता ९९०। सीमा २९१। सुकम्रदृक् ३८७। सुकामदा ३९३। सुकामिनी १९०। सुकोमला ६१३। सुगा ८०८। सुचारुगुः ८७। सुजिज्ञासा ९१९। सुपोषणा ३२९। सुप्रतीतिः ९४२। सुभ्रूः ४९। सुमङ्गला ४३२। सुमञ्जुला ४४१। सुमधुरा ४५६। सुमध्यमा ६०९। सुलम्भना ५१९। सुशस्यिका ७५१। सुसिद्धिदा ७६०। सृतिः ३६२। सेवा २९४। सोत्सवोत्कण्ठा ५०५। सौम्या १०३। स्निग्धा ४७। स्निग्धाकारा २५०। स्नुतिः ३५४। स्पर्शा ५४६। स्पृश्या ५४५। स्पृहविः ५४३। स्पृहा ५४१। स्पृहार्हा ५४२। स्पृह्या ५४४। स्मितिः ३५५। स्मृतिः २७६। स्रग्विणी ९०८। स्वगुः ५१। स्वदा १६६। स्वधा २२८। स्वधाक्षीरा २२५। स्वधादृष्टिः २३१। स्वधानीरा २२६। स्वधामदा २३२। स्वधासर्पिः २२९। स्वधासृष्टिः २३०। स्वधाहैयङ्गवा २२७। स्वभूः ५०। स्वर्गज्ञेया २१३। स्वर्गध्येया २१२। स्वर्गनुत् २१०। स्वर्गवी २०८। स्वर्गसुखा २१५। स्वर्गसेविनी २११। स्वर्ग्या २१४। स्वर्णदीपूता २०९। स्वार्थवर्जिता ९३४। स्वाहा २३३। स्वाहाकरीषिणी २३६। स्वाहाकारतनुः २४३। स्वाहाघृता २३८। स्वाहातुष्टा २४४। स्वाहात्मिका २३४। स्वाहादधिपयाः २३७। स्वाहाध्वनिमयी २४०। स्वाहापयस्विनी २३९। स्वाहाप्रमोदिनी २४५। स्वाहारेताः २३५। स्वाहासत्त्वा २४१। स्वाहैकविग्रहा २४२। हरिः ६३३। हरिकान्तिः ४६८। हरिघासभाक् ६३८। हरिज्जग्धी ४६७। हरिणी ६३५। हरिता ४७५। हरित्प्रिया ४६६। हरिदा ६२८। हरिनम्याङ्घ्रिः ६२५। हरिनाथा ४७९। हरिन्मयी ४७८। हरिप्रदा ४६९। हरिप्रिया ६२७। हरिभा ६३४। हरिमती ४७१। हरिमा ६२९। हरिमुखी ४८०। हरिलोमा ४७७। हरिवन्द्या ६२६। हरिश्रद्धा ४८१। हरिषेणा ४७०। हरिस्तनी ४८२। हरिस्तुता ६२३। हरिस्पृहा ४७३। हरिहासा ४७२। हरीशा ६३७। हरीष्टा ६२४। हर्षदा ६३२। हर्षा ६३०। हर्षिणी ६३१। हर्षिता ४७४। हविर्दोग्ध्री १६२। हव्यतनुः १५९। हव्यदधिः १६५। हव्यदोहा १५८। हव्यपया १६३। हव्यसर्पिः १६४। हव्यसूः १६१। हव्या ६२२। हव्यात्मा १६०। हिता ५१३। हृतिः ३५६। हृद्या ६३६। हृष्टा ४७६। हेतिः ३५७। ह्नुतिः ३५८। ह्रीः ८८९।

इति श्रीगोसहस्रनामस्तोत्रस्याकाराद्यनुक्रमनामावलिः॥

हवनविधिः (चतुर्थ्यन्तनामावलिः)

अथ श्रीगोसहस्रनामस्तोत्रस्य हवनविधिः

१. ॐ गवे नमः २. ॐ गौविन्द्यै नमः ३. ॐ गवेन्द्रार्यायै नमः ४. ॐ गवीशायै नमः ५. ॐ गोपगोपितायै नमः ६. ॐ गोजायै नमः ७. ॐ गोदायै नमः ८. ॐ गविप्रार्थ्यायै नमः ९. ॐ गवेड्यायै नमः १०. ॐ गोपतिप्रियायै नमः ११. ॐ गोपे नमः १२. ॐ गोपालिकायै नमः १३. ॐ गोप्यै नमः १४. ॐ गोपीथायै नमः १५. ॐ गोपदायै नमः १६. ॐ अर्कगवे नमः १७. ॐ गोमय्यै नमः १८. ॐ गोमत्यै नमः १९. ॐ गव्यदोग्ध्र्यै नमः २०. ॐ गोमायै नमः २१. ॐ गविस्तुतायै नमः २२. ॐ गोपहूतायै नमः २३. ॐ गोपवन्द्यायै नमः २४. ॐ गोपगीतायै नमः २५. ॐ गवार्चितायै नमः २६. ॐ गोविन्दपालितायै नमः २७. ॐ गोष्ठायै नमः २८. ॐ गोप्रियायै नमः २९. ॐ गोमयामृतायै नमः ३०. ॐ सर्वदेवमय्यै नमः ३१. ॐ देव्यै नमः ३२. ॐ दिव्याङ्घ्र्यै नमः ३३. ॐ दिव्यभायै नमः ३४. ॐ द्युगवे नमः ३५. ॐ दिव्यरूपायै नमः ३६. ॐ दिव्यमाल्यायै नमः ३७. ॐ दिव्यगन्धायै नमः ३८. ॐ द्युधृते नमः ३९. ॐ द्युभुजे नमः ४०. ॐ सर्वश्रेष्ठायै नमः ४१. ॐ सर्वतीर्थायै नमः ४२. ॐ सर्वपूज्यायै नमः ४३. ॐ समप्रियायै नमः ४४. ॐ शमायै नमः ४५. ॐ शान्तायै नमः ४६. ॐ शुचये नमः ४७. ॐ स्निग्धायै नमः ४८. ॐ शुभ्रायै नमः ४९. ॐ सुभ्रुवे नमः ५०. ॐ स्वभुवे नमः ५१. ॐ स्वगवे नमः ५२. ॐ कल्याण्यै नमः ५३. ॐ कामदायै नमः ५४. ॐ काम्यायै नमः ५५. ॐ कामगायै नमः ५६. ॐ कामदुहे नमः ५७. ॐ कदुहे नमः ५८. ॐ कोष्णदुग्धायै नमः ५९. ॐ कुजायै नमः ६०. ॐ कावीकीर्तितायै नमः ६१. ॐ कीर्तिवर्धिन्यै नमः ६२. ॐ माधव्यै नमः ६३. ॐ माधवप्रेष्ठायै नमः ६४. ॐ मायै नमः ६५. ॐ मान्यायै नमः ६६. ॐ माधवप्रियायै नमः ६७. ॐ मानुतायै नमः ६८. ॐ मानितायै नमः ६९. ॐ मेष्टायै नमः ७०. ॐ महितायै नमः ७१. ॐ महिमस्थितायै नमः ७२. ॐ बन्धुरायै नमः ७३. ॐ बन्धुदायै नमः ७४. ॐ बन्धवे नमः ७५. ॐ बान्धव्यै नमः ७६. ॐ बन्धुगायै नमः ७७. ॐ अवध्वै नमः ७८. ॐ वन्दितायै नमः ७९. ॐ वाचे नमः ८०. ॐ वृषवध्वै नमः ८१. ॐ वन्दारवे नमः ८२. ॐ दारव्यै नमः ८३. ॐ द्रुमायै नमः ८४. ॐ चारुरूपायै नमः ८५. ॐ चारुशृङ्ग्यै नमः ८६. ॐ चारुशोभायै नमः ८७. ॐ सुचारुगवे नमः ८८. ॐ चारुवत्सायै नमः ८९. ॐ चारुखुरायै नमः ९०. ॐ चारुगायै नमः ९१. ॐ चारुसुस्तन्यै नमः ९२. ॐ चारुशीलायै नमः ९३. ॐ चारुरुचये नमः ९४. ॐ चारुभाषायै नमः ९५. ॐ चतुष्पदायै नमः ९६. ॐ पवित्रायै नमः ९७. ॐ पावन्यै नमः ९८. ॐ पूतायै नमः ९९. ॐ पूतात्मने नमः १००. ॐ पापनाशिन्यै नमः १०१. ॐ शुभायै नमः १०२. ॐ शुभतरायै नमः १०३. ॐ सौम्यायै नमः १०४. ॐ शोभितायै नमः १०५. ॐ शोभनस्पृहायै नमः १०६. ॐ शुक्लवर्णायै नमः १०७. ॐ शुक्लरदायै नमः १०८. ॐ शुक्लत्विषे नमः १०९. ॐ शुक्लरूपिण्यै नमः ११०. ॐ श्यामायै नमः १११. ॐ श्यामप्रियायै नमः ११२. ॐ श्यामकर्ण्यै नमः ११३. ॐ श्यामपयोधरायै नमः ११४. ॐ श्यामपुच्छ्यै नमः ११५. ॐ श्यामवर्णायै नमः ११६. ॐ श्यामाङ्घ्र्यै नमः ११७. ॐ श्यामलोमिकायै नमः ११८. ॐ श्यामात्मने नमः ११९. ॐ श्यामभायै नमः १२०. ॐ श्यामदेहिकायै नमः १२१. ॐ श्यामवत्सकायै नमः १२२. ॐ श्यामचित्तायै नमः १२३. ॐ श्यामसत्त्वायै नमः १२४. ॐ श्यामकायै नमः १२५. ॐ श्याममूर्धजायै नमः १२६. ॐ कपिलायै नमः १२७. ॐ कपिलस्तुत्यायै नमः १२८. ॐ कपिलाक्ष्यै नमः १२९. ॐ सकापिल्यै नमः १३०. ॐ कपिशायै नमः १३१. ॐ कपिशार्दूलपूज्यायै नमः १३२. ॐ पूज्यपदाम्बुजायै नमः १३३. ॐ प्रणवायै नमः १३४. ॐ प्रणवाकारायै नमः १३५. ॐ प्रणवाभायै नमः १३६. ॐ प्रणेदुष्यै नमः १३७. ॐ प्रणवेड्यायै नमः १३८. ॐ सत्प्रणवायै नमः १३९. ॐ प्रणवध्वानधारिण्यै नमः १४०. ॐ प्राणायै नमः १४१. ॐ प्राणमय्यै नमः १४२. ॐ प्राणपोषिण्यै नमः १४३. ॐ प्राणधारिण्यै नमः १४४. ॐ प्राणभृते नमः १४५. ॐ प्राणकृते नमः १४६. ॐ प्राणधृते नमः १४७. ॐ प्राणत्विषे नमः १४८. ॐ प्रणम्यधिये नमः १४९. ॐ गव्यदुहे नमः १५०. ॐ गव्यभुजे नमः १५१. ॐ गव्यसुवे नमः १५२. ॐ गव्यस्पृशे नमः १५३. ॐ सगव्यभायै नमः १५४. ॐ गव्यगायै नमः १५५. ॐ गव्यलायै नमः १५६. ॐ गव्यदायिन्यै नमः १५७. ॐ गव्यपायिन्यै नमः १५८. ॐ हव्यदोहायै नमः १५९. ॐ हव्यतनवे नमः १६०. ॐ हव्यात्मने नमः १६१. ॐ हव्यसुवे नमः १६२. ॐ हविर्दोग्ध्र्यै नमः १६३. ॐ हव्यपयसे नमः १६४. ॐ हव्यसर्पिषे नमः १६५. ॐ हव्यदधये नमः १६६. ॐ स्वदायै नमः १६७. ॐ कव्यकृते नमः १६८. ॐ कव्यभृते नमः १६९. ॐ कव्यधारिण्यै नमः १७०. ॐ कव्यहारिण्यै नमः १७१. ॐ कव्येष्टायै नमः १७२. ॐ कव्यघृतिकायै नमः १७३. ॐ कव्यपुरे नमः १७४. ॐ कव्यवर्षिण्यै नमः १७५. ॐ कामधेनवे नमः १७६. ॐ कामगव्यै नमः १७७. ॐ कामसुवे नमः १७८. ॐ कामकामितायै नमः १७९. ॐ कामदायै नमः १८०. ॐ कामगायै नमः १८१. ॐ कामवर्षिण्यै नमः १८२. ॐ कामकर्षिण्यै नमः १८३. ॐ कामरूपायै नमः १८४. ॐ कामखुरायै नमः १८५. ॐ कामौजसे नमः १८६. ॐ कामनाशिन्यै नमः १८७. ॐ कामपूरायै नमः १८८. ॐ कामरुचये नमः १८९. ॐ कामतेजसे नमः १९०. ॐ सुकामिन्यै नमः १९१. ॐ कामश्वासायै नमः १९२. ॐ कामरवायै नमः १९३. ॐ कामायै नमः १९४. ॐ कामकरीषिण्यै नमः १९५. ॐ कामगन्धायै नमः १९६. ॐ कामवरायै नमः १९७. ॐ कामहायै नमः १९८. ॐ कामकवे नमः १९९. ॐ शकायै नमः २००. ॐ कामहर्षायै नमः २०१. ॐ कामवर्षायै नमः २०२. ॐ अकाम्यायै नमः २०३. ॐ काम्यवरप्रदायै नमः २०४. ॐ कामवृष्ट्यै नमः २०५. ॐ कामसृष्ट्यै नमः २०६. ॐ कामगृष्ट्यै नमः २०७. ॐ गरीयस्यै नमः २०८. ॐ स्वर्गव्यै नमः २०९. ॐ स्वर्णदीपूतायै नमः २१०. ॐ स्वर्गनुते नमः २११. ॐ स्वर्गसेविन्यै नमः २१२. ॐ स्वर्गध्येयायै नमः २१३. ॐ स्वर्गज्ञेयायै नमः २१४. ॐ स्वर्ग्यायै नमः २१५. ॐ स्वर्गसुखायै नमः २१६. ॐ असुखायै नमः २१७. ॐ पूतक्रतवे नमः २१८. ॐ पूतयज्ञायै नमः २१९. ॐ पूतहोमायै नमः २२०. ॐ विपूतिकायै नमः २२१. ॐ पूतात्मने नमः २२२. ॐ पूतरविकायै नमः २२३. ॐ पूतकृते नमः २२४. ॐ पूतवन्दितायै नमः २२५. ॐ स्वधाक्षीरायै नमः २२६. ॐ स्वधानीरायै नमः २२७. ॐ स्वधाहैयङ्गवायै नमः २२८. ॐ स्वधायै नमः २२९. ॐ स्वधासर्पिषे नमः २३०. ॐ स्वधासृष्ट्यै नमः २३१. ॐ स्वधादृष्ट्यै नमः २३२. ॐ स्वधामदायै नमः २३३. ॐ स्वाहायै नमः २३४. ॐ स्वाहात्मिकायै नमः २३५. ॐ स्वाहारेतसे नमः २३६. ॐ स्वाहाकरीषिण्यै नमः २३७. ॐ स्वाहादधिपयसे नमः २३८. ॐ स्वाहाघृतायै नमः २३९. ॐ स्वाहापयस्विन्यै नमः २४०. ॐ स्वाहाध्वनिमय्यै नमः २४१. ॐ स्वाहासत्त्वायै नमः २४२. ॐ स्वाहैकविग्रहायै नमः २४३. ॐ स्वाहाकारतनवे नमः २४४. ॐ स्वाहातुष्टायै नमः २४५. ॐ स्वाहाप्रमोदिन्यै नमः २४६. ॐ वषट्कारायै नमः २४७. ॐ चिदाकारायै नमः २४८. ॐ निराकारायै नमः २४९. ॐ शुभाकृत्यै नमः २५०. ॐ स्निग्धाकारायै नमः २५१. ॐ अभयाकारायै नमः २५२. ॐ प्रेमाकारायै नमः २५३. ॐ सदाकृतये नमः २५४. ॐ साध्व्यै नमः २५५. ॐ साध्वीनुतायै नमः २५६. ॐ साध्वीगीतायै नमः २५७. ॐ साध्वीजनप्रियायै नमः २५८. ॐ साध्वीष्टायै नमः २५९. ॐ साध्वीमहितायै नमः २६०. ॐ साध्वीसेव्यायै नमः २६१. ॐ विसाध्वसायै नमः २६२. ॐ कृत्यै नमः २६३. ॐ धृत्यै नमः २६४. ॐ मत्यै नमः २६५. ॐ क्षान्त्यै नमः २६६. ॐ शान्त्यै नमः २६७. ॐ दान्त्यै नमः २६८. ॐ रत्यै नमः २६९. ॐ गत्यै नमः २७०. ॐ द्युत्यै नमः २७१. ॐ नुत्यै नमः २७२. ॐ श्रुत्यै नमः २७३. ॐ कान्त्यै नमः २७४. ॐ श्रित्यै नमः २७५. ॐ कीर्त्यै नमः २७६. ॐ स्मृत्यै नमः २७७. ॐ नत्यै नमः २७८. ॐ भामायै नमः २७९. ॐ वामायै नमः २८०. ॐ रमायै नमः २८१. ॐ रामायै नमः २८२. ॐ रम्यायै नमः २८३. ॐ नम्यायै नमः २८४. ॐ अक्लमायै नमः २८५. ॐ क्षमायै नमः २८६. ॐ उमायै नमः २८७. ॐ क्षामायै नमः २८८. ॐ समायै नमः २८९. ॐ श्यामायै नमः २९०. ॐ भीमायै नमः २९१. ॐ सीमायै नमः २९२. ॐ मनोरमायै नमः २९३. ॐ शिवायै नमः २९४. ॐ सेवायै नमः २९५. ॐ भवायै नमः २९६. ॐ भव्यायै नमः २९७. ॐ नव्यायै नमः २९८. ॐ गव्यायै नमः २९९. ॐ रवायै नमः ३००. ॐ जवायै नमः ३०१. ॐ शोभायै नमः ३०२. ॐ क्षोभायै नमः ३०३. ॐ दवायै नमः ३०४. ॐ दावायै नमः ३०५. ॐ भावायै नमः ३०६. ॐ ग्रावायै नमः ३०७. ॐ लवायै नमः ३०८. ॐ प्लवायै नमः ३०९. ॐ धेनवे नमः ३१०. ॐ धार्यायै नमः ३११. ॐ धरायै नमः ३१२. ॐ धारायै नमः ३१३. ॐ अपारावारायै नमः ३१४. ॐ परायै नमः ३१५. ॐ अपरायै नमः ३१६. ॐ परावरायै नमः ३१७. ॐ अधरायै नमः ३१८. ॐ अधृष्यायै नमः ३१९. ॐ अस्पृश्यायै नमः ३२०. ॐ अक्लेश्यायै नमः ३२१. ॐ कृषिप्रियायै नमः ३२२. ॐ रुषे नमः ३२३. ॐ रुष्ट्यै नमः ३२४. ॐ त्विषे नमः ३२५. ॐ त्विषायै नमः ३२६. ॐ तुष्ट्यै नमः ३२७. ॐ पुष्ट्यै नमः ३२८. ॐ पोषायै नमः ३२९. ॐ सुपोषणायै नमः ३३०. ॐ तोषणायै नमः ३३१. ॐ तोषितायै नमः ३३२. ॐ तूर्णायै नमः ३३३. ॐ तूर्णगायै नमः ३३४. ॐ तुरे नमः ३३५. ॐ तुरङ्गमायै नमः ३३६. ॐ तृषे नमः ३३७. ॐ तृष्णायै नमः ३३८. ॐ तृड्ढर्यै नमः ३३९. ॐ तीक्ष्णायै नमः ३४०. ॐ मृदे नमः ३४१. ॐ मृत्स्नायै नमः ३४२. ॐ मृत्स्नयाश्रितायै नमः ३४३. ॐ मृदायै नमः ३४४. ॐ अमृतायै नमः ३४५. ॐ मृत्सदनायै नमः ३४६. ॐ मृद्धाम्न्यै नमः ३४७. ॐ मृन्मय्यै नमः ३४८. ॐ मृदवे नमः ३४९. ॐ मूर्छाहृते नमः ३५०. ॐ मङ्गलायै नमः ३५१. ॐ अमूर्छायै नमः ३५२. ॐ अमूर्तये नमः ३५३. ॐ पूर्तये नमः ३५४. ॐ स्नुत्यै नमः ३५५. ॐ स्मित्यै नमः ३५६. ॐ हृत्यै नमः ३५७. ॐ हेत्यै नमः ३५८. ॐ ह्नुत्यै नमः ३५९. ॐ पूत्यै नमः ३६०. ॐ प्रीत्यै नमः ३६१. ॐ प्राप्त्यै नमः ३६२. ॐ सृत्यै नमः ३६३. ॐ क्षित्यै नमः ३६४. ॐ बलायै नमः ३६५. ॐ बलवत्यै नमः ३६६. ॐ बल्यायै नमः ३६७. ॐ बलीवर्दप्रसूतिकायै नमः ३६८. ॐ बलिप्रियायै नमः ३६९. ॐ बलिभुजायै नमः ३७०. ॐ बलितेजसे नमः ३७१. ॐ बलिस्तन्यै नमः ३७२. ॐ बलानुजनुतायै नमः ३७३. ॐ नाम्यायै नमः ३७४. ॐ नम्रायै नमः ३७५. ॐ नम्रप्रतोषिण्यै नमः ३७६. ॐ नम्रस्तन्यै नमः ३७७. ॐ नम्रगत्यै नमः ३७८. ॐ नम्रशृङ्ग्यै नमः ३७९. ॐ सनम्रकायै नमः ३८०. ॐ कम्रकान्त्यै नमः ३८१. ॐ कम्रमहायै नमः ३८२. ॐ कम्रायै नमः ३८३. ॐ कम्रशिरोरुहायै नमः ३८४. ॐ कम्रस्वरायै नमः ३८५. ॐ कम्रगात्र्यै नमः ३८६. ॐ कम्रमूर्धन्यै नमः ३८७. ॐ सुकम्रदृशे नमः ३८८. ॐ कान्तायै नमः ३८९. ॐ कान्तालकायै नमः ३९०. ॐ कन्तवे नमः ३९१. ॐ कन्तायै नमः ३९२. ॐ कन्धये नमः ३९३. ॐ सुकामदायै नमः ३९४. ॐ काक्ष्यै नमः ३९५. ॐ कञ्जाम्बिकायै नमः ३९६. ॐ कञ्जायै नमः ३९७. ॐ कञ्जनाभये नमः ३९८. ॐ ककायै नमः ३९९. ॐ कुकायै नमः ४००. ॐ भूमिपे नमः ४०१. ॐ भूमिजापूज्यायै नमः ४०२. ॐ भूमिष्ठायै नमः ४०३. ॐ भूमिपावन्यै नमः ४०४. ॐ भूमिपेष्टायै नमः ४०५. ॐ भूमिमय्यै नमः ४०६. ॐ भूमिभृते नमः ४०७. ॐ भूमिभाविन्यै नमः ४०८. ॐ भूमायै नमः ४०९. ॐ भूमनतायै नमः ४१०. ॐ भौम्यै नमः ४११. ॐ भौमभायै नमः ४१२. ॐ भौमदोषहायै नमः ४१३. ॐ भूमिभारहर्यै नमः ४१४. ॐ भूमिपापहृते नमः ४१५. ॐ भूमिभूषणायै नमः ४१६. ॐ भूत्यै नमः ४१७. ॐ भूतजनये नमः ४१८. ॐ भाव्यायै नमः ४१९. ॐ विभूतये नमः ४२०. ॐ भूतभावन्यै नमः ४२१. ॐ भूतात्मने नमः ४२२. ॐ भूतजनन्यै नमः ४२३. ॐ भूतसौख्यायै नमः ४२४. ॐ विभूतिदायै नमः ४२५. ॐ मङ्गल्यायै नमः ४२६. ॐ मङ्गलमुख्यै नमः ४२७. ॐ माङ्गल्यै नमः ४२८. ॐ मञ्जुमङ्गलायै नमः ४२९. ॐ मङ्गलेहायै नमः ४३०. ॐ माङ्गलिक्यै नमः ४३१. ॐ मङ्गलात्मने नमः ४३२. ॐ सुमङ्गलायै नमः ४३३. ॐ मञ्जवे नमः ४३४. ॐ मञ्जुतन्वै नमः ४३५. ॐ बभ्रुवे नमः ४३६. ॐ मञ्ज्वीहायै नमः ४३७. ॐ मञ्जुलस्तन्यै नमः ४३८. ॐ मञ्जुदुग्धायै नमः ४३९. ॐ मञ्जुदध्ये नमः ४४०. ॐ मञ्जुसर्पिषे नमः ४४१. ॐ सुमञ्जुलायै नमः ४४२. ॐ मधवे नमः ४४३. ॐ मधुमय्यै नमः ४४४. ॐ माध्व्यै नमः ४४५. ॐ माध्वीकायै नमः ४४६. ॐ मधुदोहिन्यै नमः ४४७. ॐ मधुसुवे नमः ४४८. ॐ मधुदायै नमः ४४९. ॐ मध्वजनन्यै नमः ४५०. ॐ मधुहृत्प्रियायै नमः ४५१. ॐ मधुरायै नमः ४५२. ॐ मधुरालापायै नमः ४५३. ॐ माधुर्यै नमः ४५४. ॐ मधुरामय्यै नमः ४५५. ॐ मधुराभायै नमः ४५६. ॐ सुमधुरायै नमः ४५७. ॐ मधुरश्रुवे नमः ४५८. ॐ मधुव्रतायै नमः ४५९. ॐ मन्मथघ्न्यै नमः ४६०. ॐ मदकर्यै नमः ४६१. ॐ मदनद्विषे नमः ४६२. ॐ मदालसायै नमः ४६३. ॐ माद्यन्त्यै नमः ४६४. ॐ मद्यशमन्यै नमः ४६५. ॐ मदनेशपतिस्तुतायै नमः ४६६. ॐ हरित्प्रियायै नमः ४६७. ॐ हरिज्जग्ध्यै नमः ४६८. ॐ हरिकान्तये नमः ४६९. ॐ हरिप्रदायै नमः ४७०. ॐ हरिषेणायै नमः ४७१. ॐ हरिमत्यै नमः ४७२. ॐ हरिहासायै नमः ४७३. ॐ हरिस्पृहायै नमः ४७४. ॐ हर्षितायै नमः ४७५. ॐ हरितायै नमः ४७६. ॐ हृष्टायै नमः ४७७. ॐ हरिलोमन्यै नमः ४७८. ॐ हरिन्मय्यै नमः ४७९. ॐ हरिनाथायै नमः ४८०. ॐ हरिमुख्यै नमः ४८१. ॐ हरिश्रद्धायै नमः ४८२. ॐ हरिस्तन्यै नमः ४८३. ॐ शुभ्रकान्तये नमः ४८४. ॐ शुभ्रतनवे नमः ४८५. ॐ शुभ्राभायै नमः ४८६. ॐ शुभ्रवत्सकायै नमः ४८७. ॐ शुभ्रज्योत्स्नायै नमः ४८८. ॐ शुभ्ररतये नमः ४८९. ॐ शुभ्रेक्षायै नमः ४९०. ॐ शुभ्रसङ्ग्रहायै नमः ४९१. ॐ दयायै नमः ४९२. ॐ कृपायै नमः ४९३. ॐ कृषये नमः ४९४. ॐ कृष्ट्यै नमः ४९५. ॐ वृष्ट्यै नमः ४९६. ॐ दृष्ट्यै नमः ४९७. ॐ कथायै नमः ४९८. ॐ अश्लथायै नमः ४९९. ॐ अव्यथायै नमः ५००. ॐ करुणायै नमः ५०१. ॐ क्रान्तये नमः ५०२. ॐ शान्तिदायै नमः ५०३. ॐ शान्तिविग्रहायै नमः ५०४. ॐ उत्सुकायै नमः ५०५. ॐ सोत्सवोत्कण्ठायै नमः ५०६. ॐ वत्सलायै नमः ५०७. ॐ वत्सपालिकायै नमः ५०८. ॐ लालिकायै नमः ५०९. ॐ ललनायै नमः ५१०. ॐ लाल्यायै नमः ५११. ॐ लालितायै नमः ५१२. ॐ ललितायै नमः ५१३. ॐ हितायै नमः ५१४. ॐ लक्षणायै नमः ५१५. ॐ लक्षितायै नमः ५१६. ॐ लक्ष्यायै नमः ५१७. ॐ लभ्यायै नमः ५१८. ॐ लाभायै नमः ५१९. ॐ सुलम्भनायै नमः ५२०. ॐ लब्धव्यायै नमः ५२१. ॐ लम्भनीयार्यायै नमः ५२२. ॐ लब्धायै नमः ५२३. ॐ सल्लाभभावितायै नमः ५२४. ॐ भामितायै नमः ५२५. ॐ भामगायै नमः ५२६. ॐ अभामायै नमः ५२७. ॐ भाम्यायै नमः ५२८. ॐ भामवत्यै नमः ५२९. ॐ सत्यै नमः ५३०. ॐ शाश्वत्यै नमः ५३१. ॐ साधुगायै नमः ५३२. ॐ साध्यायै नमः ५३३. ॐ साधिकायै नमः ५३४. ॐ असाध्वसायै नमः ५३५. ॐ असमायै नमः ५३६. ॐ साधनायै नमः ५३७. ॐ साधितायै नमः ५३८. ॐ साधवे नमः ५३९. ॐ शुद्धायै नमः ५४०. ॐ शुद्धपयसे नमः ५४१. ॐ स्पृहायै नमः ५४२. ॐ स्पृहार्हायै नमः ५४३. ॐ स्पृहव्यै नमः ५४४. ॐ स्पृह्यायै नमः ५४५. ॐ स्पृश्यायै नमः ५४६. ॐ स्पर्शायै नमः ५४७. ॐ शुभस्पृशये नमः ५४८. ॐ वरायै नमः ५४९. ॐ वरेण्यायै नमः ५५०. ॐ वरदायै नमः ५५१. ॐ वरार्हायै नमः ५५२. ॐ वरवर्णिन्यै नमः ५५३. ॐ वर्णनायै नमः ५५४. ॐ वर्णितायै नमः ५५५. ॐ वर्यायै नमः ५५६. ॐ वरारोहायै नमः ५५७. ॐ वरप्रदायै नमः ५५८. ॐ शान्तायै नमः ५५९. ॐ शान्तिप्रियायै नमः ५६०. ॐ अशान्त्यै नमः ५६१. ॐ शान्तरोषायै नमः ५६२. ॐ शमप्रियायै नमः ५६३. ॐ शमप्रदायै नमः ५६४. ॐ अशमायै नमः ५६५. ॐ शाम्यायै नमः ५६६. ॐ शमशीलायै नमः ५६७. ॐ शमात्मिकायै नमः ५६८. ॐ क्षामायै नमः ५६९. ॐ अक्षमायै नमः ५७०. ॐ क्षमये नमः ५७१. ॐ क्षाम्यायै नमः ५७२. ॐ अक्षान्त्यै नमः ५७३. ॐ क्षान्तायै नमः ५७४. ॐ क्षमामय्यै नमः ५७५. ॐ क्षमावत्यै नमः ५७६. ॐ क्षमिश्रेष्ठायै नमः ५७७. ॐ क्षमाभूषायै नमः ५७८. ॐ क्षमानिधये नमः ५७९. ॐ धिष्ण्यायै नमः ५८०. ॐ धृष्यायै नमः ५८१. ॐ अधृत्यै नमः ५८२. ॐ धृष्टायै नमः ५८३. ॐ धृतक्षीरायै नमः ५८४. ॐ धृताभयायै नमः ५८५. ॐ धृतभामायै नमः ५८६. ॐ धृतघृतायै नमः ५८७. ॐ धृतगव्यायै नमः ५८८. ॐ धृतस्तन्यै नमः ५८९. ॐ मध्वै नमः ५९०. ॐ मधुमत्यै नमः ५९१. ॐ ईमाध्व्यै नमः ५९२. ॐ ईमधुदायै नमः ५९३. ॐ मधुगायै नमः ५९४. ॐ अमदायै नमः ५९५. ॐ मधुवर्चसे नमः ५९६. ॐ मधुहायै नमः ५९७. ॐ मधुसर्पिषे नमः ५९८. ॐ मधुत्वचायै नमः ५९९. ॐ मानायै नमः ६००. ॐ मानधनायै नमः ६०१. ॐ अमान्यायै नमः ६०२. ॐ मानिन्यै नमः ६०३. ॐ मानदायै नमः ६०४. ॐ अमधवे नमः ६०५. ॐ मन्दगायै नमः ६०६. ॐ मन्दमायै नमः ६०७. ॐ मन्दायै नमः ६०८. ॐ मन्दरावायै नमः ६०९. ॐ सुमध्यमायै नमः ६१०. ॐ कोमलायै नमः ६११. ॐ कोमलप्राप्यायै नमः ६१२. ॐ कोमलाङ्ग्यै नमः ६१३. ॐ सुकोमलायै नमः ६१४. ॐ कोमलाङ्गायै नमः ६१५. ॐ कोमलिकायै नमः ६१६. ॐ कोमलौजसे नमः ६१७. ॐ सकोमलायै नमः ६१८. ॐ कुमुदे नमः ६१९. ॐ कुमुद्वत्यै नमः ६२०. ॐ काव्यायै नमः ६२१. ॐ कव्यायै नमः ६२२. ॐ हव्यायै नमः ६२३. ॐ हरिस्तुतायै नमः ६२४. ॐ हरीष्टायै नमः ६२५. ॐ हरिनम्याङ्घ्रये नमः ६२६. ॐ हरिवन्द्यायै नमः ६२७. ॐ हरिप्रियायै नमः ६२८. ॐ हरिदायै नमः ६२९. ॐ हरिमायै नमः ६३०. ॐ हर्षायै नमः ६३१. ॐ हर्षिण्यै नमः ६३२. ॐ हर्षदायै नमः ६३३. ॐ हरये नमः ६३४. ॐ हरिभायै नमः ६३५. ॐ हरिण्यै नमः ६३६. ॐ हृद्यायै नमः ६३७. ॐ हरीशायै नमः ६३८. ॐ हरिघासभाजे नमः ६३९. ॐ विधये नमः ६४०. ॐ विधात्र्यै नमः ६४१. ॐ विधिदायै नमः ६४२. ॐ विधिवश्यायै नमः ६४३. ॐ विधिप्रियायै नमः ६४४. ॐ विधिवन्द्यायै नमः ६४५. ॐ विधिनुतायै नमः ६४६. ॐ विधिपूज्यायै नमः ६४७. ॐ विधायिन्यै नमः ६४८. ॐ विधिहायै नमः ६४९. ॐ विधिमायै नमः ६५०. ॐ वैध्यै नमः ६५१. ॐ विधिदृष्टायै नमः ६५२. ॐ विधिस्तन्यै नमः ६५३. ॐ विधिधूलये नमः ६५४. ॐ विधिखुरायै नमः ६५५. ॐ विधिनम्यायै नमः ६५६. ॐ विधिस्नुतायै नमः ६५७. ॐ निर्मलायै नमः ६५८. ॐ विमलप्रज्ञायै नमः ६५९. ॐ विशदायै नमः ६६०. ॐ विशदस्नुतायै नमः ६६१. ॐ विसदायै नमः ६६२. ॐ विषदायै नमः ६६३. ॐ विज्ञायै नमः ६६४. ॐ विषघ्न्यै नमः ६६५. ॐ विषनाशिन्यै नमः ६६६. ॐ विषमायै नमः ६६७. ॐ विषमाकारायै नमः ६६८. ॐ वैषम्यै नमः ६६९. ॐ विषमात्मिकायै नमः ६७०. ॐ विषमाभायै नमः ६७१. ॐ विषमिण्यै नमः ६७२. ॐ विषमेष्टायै नमः ६७३. ॐ विशोधिन्यै नमः ६७४. ॐ विद्यायै नमः ६७५. ॐ वेद्यायै नमः ६७६. ॐ वेदमय्यै नमः ६७७. ॐ वेदितायै नमः ६७८. ॐ वेदनायै नमः ६७९. ॐ विद्यै नमः ६८०. ॐ वेदगायै नमः ६८१. ॐ वेददायै नमः ६८२. ॐ वेद्यै नमः ६८३. ॐ वित्तायै नमः ६८४. ॐ वित्तप्रियायै नमः ६८५. ॐ विदायै नमः ६८६. ॐ बहुदुग्धायै नमः ६८७. ॐ बहुदधये नमः ६८८. ॐ बहुसर्पिषे नमः ६८९. ॐ बहुश्रुतये नमः ६९०. ॐ बहुगोमयिकायै नमः ६९१. ॐ बह्व्यै नमः ६९२. ॐ बह्वेष्टायै नमः ६९३. ॐ बहुदोहिन्यै नमः ६९४. ॐ बह्वाशायै नमः ६९५. ॐ बहुनुतायै नमः ६९६. ॐ बहुलायै नमः ६९७. ॐ बहुवन्दितायै नमः ६९८. ॐ बहुप्रार्थ्यायै नमः ६९९. ॐ बहुजनायै नमः ७००. ॐ बहुलोकनमस्कृतायै नमः ७०१. ॐ भयघ्न्यै नमः ७०२. ॐ भयहायै नमः ७०३. ॐ अभीतये नमः ७०४. ॐ भयदायै नमः ७०५. ॐ भयभञ्जिन्यै नमः ७०६. ॐ भयनाशायै नमः ७०७. ॐ भयहर्यै नमः ७०८. ॐ भयकृते नमः ७०९. ॐ भयवर्धिन्यै नमः ७१०. ॐ अभयायै नमः ७११. ॐ अभयसंस्कारायै नमः ७१२. ॐ अभयाभायै नमः ७१३. ॐ अभयात्मिकायै नमः ७१४. ॐ अभयेष्टायै नमः ७१५. ॐ अभयकर्यै नमः ७१६. ॐ अभयेड्यायै नमः ७१७. ॐ अभयश्रुतये नमः ७१८. ॐ अश्रितायै नमः ७१९. ॐ अमृतस्यन्दायै नमः ७२०. ॐ अमृतास्यायै नमः ७२१. ॐ अमृतश्रवसे नमः ७२२. ॐ अमृतेशायै नमः ७२३. ॐ अमृतपयसे नमः ७२४. ॐ अमृतात्मने नमः ७२५. ॐ अमृतप्रदायै नमः ७२६. ॐ अमृतस्राविन्यै नमः ७२७. ॐ ईदेव्यै नमः ७२८. ॐ दैव्यै नमः ७२९. ॐ देवात्मिकायै नमः ७३०. ॐ रुचये नमः ७३१. ॐ दिवे नमः ७३२. ॐ दिव्यायै नमः ७३३. ॐ दिव्यचरितायै नमः ७३४. ॐ दिव्यात्मने नमः ७३५. ॐ दिव्यविग्रहायै नमः ७३६. ॐ देवाभायै नमः ७३७. ॐ देवमहितायै नमः ७३८. ॐ देवात्मने नमः ७३९. ॐ देवपूजितायै नमः ७४०. ॐ देवेष्टायै नमः ७४१. ॐ देवविनतायै नमः ७४२. ॐ देवेड्यायै नमः ७४३. ॐ देववल्लभायै नमः ७४४. ॐ शस्यायै नमः ७४५. ॐ शस्यप्रदायै नमः ७४६. ॐ शस्यशालिन्यै नमः ७४७. ॐ शस्यमालिन्यै नमः ७४८. ॐ शस्यप्रियायै नमः ७४९. ॐ शस्यदोहायै नमः ७५०. ॐ शस्यसर्पिषे नमः ७५१. ॐ सुशस्यिकायै नमः ७५२. ॐ सिद्धायै नमः ७५३. ॐ सिद्धप्रियायै नमः ७५४. ॐ सिद्ध्यै नमः ७५५. ॐ सिद्धिस्थायै नमः ७५६. ॐ सिद्धिदायिन्यै नमः ७५७. ॐ सिद्धश्लोकायै नमः ७५८. ॐ सिद्धनतायै नमः ७५९. ॐ सिद्धमात्रे नमः ७६०. ॐ सुसिद्धिदायै नमः ७६१. ॐ सभ्यायै नमः ७६२. ॐ साध्यगणस्तुत्यायै नमः ७६३. ॐ साध्यसेव्यायै नमः ७६४. ॐ यशस्विन्यै नमः ७६५. ॐ यशोधरायै नमः ७६६. ॐ यशोमय्यै नमः ७६७. ॐ यशोराशये नमः ७६८. ॐ यशोधनायै नमः ७६९. ॐ यशःप्रियायै नमः ७७०. ॐ यशःपूतायै नमः ७७१. ॐ यशोदुग्धायै नमः ७७२. ॐ यशोघृतायै नमः ७७३. ॐ यशोदधये नमः ७७४. ॐ यशस्स्यन्दायै नमः ७७५. ॐ यशोगोमयिन्यै नमः ७७६. ॐ निधये नमः ७७७. ॐ यतुशीलायै नमः ७७८. ॐ यतुमय्यै नमः ७७९. ॐ यातुधानविनाशिन्यै नमः ७८०. ॐ यतुचित्तायै नमः ७८१. ॐ यतुमतये नमः ७८२. ॐ यत्वात्मने नमः ७८३. ॐ यतुबुद्धिभाजे नमः ७८४. ॐ बद्धायै नमः ७८५. ॐ बद्धजनप्रार्थ्यायै नमः ७८६. ॐ बद्धपादायै नमः ७८७. ॐ अवधप्रदायै नमः ७८८. ॐ बद्धरज्ज्वे नमः ७८९. ॐ बद्धतनवे नमः ७९०. ॐ बद्धाङ्घ्र्यै नमः ७९१. ॐ बद्धमोक्षिण्यै नमः ७९२. ॐ बन्धनायै नमः ७९३. ॐ बन्धनश्लाघ्यायै नमः ७९४. ॐ बन्धहायै नमः ७९५. ॐ बन्धमोचिन्यै नमः ७९६. ॐ बन्धमोक्षायै नमः ७९७. ॐ बन्धधनायै नमः ७९८. ॐ विश्वायै नमः ७९९. ॐ विस्वायै नमः ८००. ॐ विशेषिण्यै नमः ८०१. ॐ आदित्यभगिन्यै नमः ८०२. ॐ रुद्रमात्रे नमः ८०३. ॐ वसुसुतायै नमः ८०४. ॐ असुतायै नमः ८०५. ॐ अमृतप्रसुवे नमः ८०६. ॐ अमृतक्षीरिण्यै नमः ८०७. ॐ अमृतिन्यै नमः ८०८. ॐ सुगायै नमः ८०९. ॐ विश्वमात्रे नमः ८१०. ॐ विश्वदेव्यै नमः ८११. ॐ विश्वदेवायै नमः ८१२. ॐ विरोचनायै नमः ८१३. ॐ विश्वतीर्थायै नमः ८१४. ॐ विश्वगन्धायै नमः ८१५. ॐ विश्वमायायै नमः ८१६. ॐ विभुप्रियायै नमः ८१७. ॐ विष्णुपूज्यायै नमः ८१८. ॐ विष्णुतनवे नमः ८१९. ॐ वैष्णव्यै नमः ८२०. ॐ विष्णुभाविन्यै नमः ८२१. ॐ विष्णुमात्रे नमः ८२२. ॐ विष्णुमय्यै नमः ८२३. ॐ विष्णुदायै नमः ८२४. ॐ विष्णुवल्लभायै नमः ८२५. ॐ ब्रह्मपूतायै नमः ८२६. ॐ ब्रह्ममय्यै नमः ८२७. ॐ ब्रह्मभुवे नमः ८२८. ॐ ब्रह्मदायिन्यै नमः ८२९. ॐ ब्रह्मभूतायै नमः ८३०. ॐ ब्रह्मतनवे नमः ८३१. ॐ ब्रह्मज्ञायै नमः ८३२. ॐ ब्रह्मवल्लिकायै नमः ८३३. ॐ महामातायै नमः ८३४. ॐ महामात्रे नमः ८३५. ॐ महाभूत्यै नमः ८३६. ॐ महातनवे नमः ८३७. ॐ महामात्यायै नमः ८३८. ॐ महादेव्यै नमः ८३९. ॐ महालक्ष्म्यै नमः ८४०. ॐ महामहायै नमः ८४१. ॐ महाखुरायै नमः ८४२. ॐ महापादायै नमः ८४३. ॐ महोरस्कायै नमः ८४४. ॐ महोदर्यै नमः ८४५. ॐ महास्कन्धायै नमः ८४६. ॐ महाशृङ्ग्यै नमः ८४७. ॐ महानासायै नमः ८४८. ॐ महामतये नमः ८४९. ॐ महाचित्ता नमः ८५०. ॐ महाकारायै नमः ८५१. ॐ महावक्त्रायै नमः ८५२. ॐ महाहनवे नमः ८५३. ॐ महानादायै नमः ८५४. ॐ महाह्लादायै नमः ८५५. ॐ महापुच्छायै नमः ८५६. ॐ महापयसे नमः ८५७. ॐ महामनसे नमः ८५८. ॐ महाबुद्धये नमः ८५९. ॐ महाशक्तये नमः ८६०. ॐ महेश्वर्यै नमः ८६१. ॐ महेशान्यै नमः ८६२. ॐ महावाण्यै नमः ८६३. ॐ महावत्सायै नमः ८६४. ॐ महाफलायै नमः ८६५. ॐ चपलायै नमः ८६६. ॐ चपलाकारायै नमः ८६७. ॐ चापल्यै नमः ८६८. ॐ चापलप्रियायै नमः ८६९. ॐ चटुलायै नमः ८७०. ॐ चटुलश्लाघ्यायै नमः ८७१. ॐ चटुस्तुत्यायै नमः ८७२. ॐ चटुस्मृतये नमः ८७३. ॐ गान्धर्व्यै नमः ८७४. ॐ गोपिकापूज्यायै नमः ८७५. ॐ गोपिन्यै नमः ८७६. ॐ गोपलालितायै नमः ८७७. ॐ गोप्रियायै नमः ८७८. ॐ गोपतिप्रार्थ्यायै नमः ८७९. ॐ गोपाल्यै नमः ८८०. ॐ गोपपालितायै नमः ८८१. ॐ क्रोधनायै नमः ८८२. ॐ क्रोधसंहारायै नमः ८८३. ॐ कोपनायै नमः ८८४. ॐ कोपनाशिन्यै नमः ८८५. ॐ रौद्रायै नमः ८८६. ॐ रुद्रकृताभ्यर्चायै नमः ८८७. ॐ चण्ड्यै नमः ८८८. ॐ चण्डीकृतस्तवायै नमः ८८९. ॐ ह्रियै नमः ८९०. ॐ श्रियै नमः ८९१. ॐ धियै नमः ८९२. ॐ भुवे नमः ८९३. ॐ दुराधर्षायै नमः ८९४. ॐ दुर्विभाव्या नमः ८९५. ॐ दुरासदायै नमः ८९६. ॐ दुर्धरायै नमः ८९७. ॐ दुःस्थितायै नमः ८९८. ॐ दुर्गायै नमः ८९९. ॐ दुर्धर्षायै नमः ९००. ॐ दुर्गमण्डिन्यै नमः ९०१. ॐ मात्रे नमः ९०२. ॐ मातृस्वस्रे नमः ९०३. ॐ मेध्यायै नमः ९०४. ॐ मातामह्यै नमः ९०५. ॐ उर्विक्रमायै नमः ९०६. ॐ मनोरमाशा नमः ९०७. ॐ अमहिम्ने नमः ९०८. ॐ स्रग्विण्यै नमः ९०९. ॐ अमृतमेहिन्यै नमः ९१०. ॐ ऋद्धये नमः ९११. ॐ वृद्धये नमः ९१२. ॐ निधायै नमः ९१३. ॐ सम्पदे नमः ९१४. ॐ प्रपत्तये नमः ९१५. ॐ तरुण्यै नमः ९१६. ॐ त्रपायै नमः ९१७. ॐ लज्जायै नमः ९१८. ॐ श्रद्धायै नमः ९१९. ॐ सुजिज्ञासायै नमः ९२०. ॐ मुमुक्षायै नमः ९२१. ॐ विजयायै नमः ९२२. ॐ जयायै नमः ९२३. ॐ विमलायै नमः ९२४. ॐ उत्कर्षिण्यै नमः ९२५. ॐ ज्ञानायै नमः ९२६. ॐ योगायै नमः ९२७. ॐ सत्यायै नमः ९२८. ॐ क्रियायै नमः ९२९. ॐ अमृषायै नमः ९३०. ॐ ईशानायै नमः ९३१. ॐ अनुग्रहायै नमः ९३२. ॐ अमोघायै नमः ९३३. ॐ निग्रहायै नमः ९३४. ॐ स्वार्थवर्जितायै नमः ९३५. ॐ प्रसन्नायै नमः ९३६. ॐ प्रसृतायै नमः ९३७. ॐ प्राप्यायै नमः ९३८. ॐ प्रांशवे नमः ९३९. ॐ प्रात्यै नमः ९४०. ॐ प्रसादिन्यै नमः ९४१. ॐ सत्प्रतिष्ठायै नमः ९४२. ॐ सुप्रतीतये नमः ९४३. ॐ प्रापिकायै नमः ९४४. ॐ परमेश्वर्यै नमः ९४५. ॐ निष्प्रपञ्चायै नमः ९४६. ॐ पञ्चभूतायै नमः ९४७. ॐ पञ्चगव्यायै नमः ९४८. ॐ प्रपञ्चकृते नमः ९४९. ॐ वात्सल्यमूर्तये नमः ९५०. ॐ सत्पूर्तये नमः ९५१. ॐ जूर्तिहृते नमः ९५२. ॐ कीर्तिदायिन्यै नमः ९५३. ॐ वत्सदायै नमः ९५४. ॐ प्रोज्ज्वलायै नमः ९५५. ॐ जाप्यायै नमः ९५६. ॐ तापहृते नमः ९५७. ॐ पापकर्षिण्यै नमः ९५८. ॐ वैतरणीसुनावै नमः ९५९. ॐ नाव्यायै नमः ९६०. ॐ नतायै नमः ९६१. ॐ नरकनाशिन्यै नमः ९६२. ॐ एकलायै नमः ९६३. ॐ सत्कलारूपायै नमः ९६४. ॐ यज्ञयूपस्वरूपिण्यै नमः ९६५. ॐ यज्ञप्रियायै नमः ९६६. ॐ यज्ञधेनवे नमः ९६७. ॐ यज्ञियायै नमः ९६८. ॐ यज्ञवर्धिन्यै नमः ९६९. ॐ नूतन्यै नमः ९७०. ॐ प्राक्तन्यै नमः ९७१. ॐ वृद्धायै नमः ९७२. ॐ वर्धितायै नमः ९७३. ॐ वर्धितप्रभायै नमः ९७४. ॐ पुराण्यै नमः ९७५. ॐ वैदिक्यै नमः ९७६. ॐ भक्त्यै नमः ९७७. ॐ शक्त्यै नमः ९७८. ॐ शक्यायै नमः ९७९. ॐ आप्तसाधनायै नमः ९८०. ॐ त्रय्यै नमः ९८१. ॐ त्रिदेव्यै नमः ९८२. ॐ त्रैवेद्यै नमः ९८३. ॐ त्रैविद्यायै नमः ९८४. ॐ त्रिजगन्मय्यै नमः ९८५. ॐ जगन्नाथनुतायै नमः ९८६. ॐ नूत्नायै नमः ९८७. ॐ नाकपाल्यै नमः ९८८. ॐ सनातन्यै नमः ९८९. ॐ रामचन्द्रार्चितायै नमः ९९०. ॐ सीतापूजितायै नमः ९९१. ॐ ब्रह्मवादिन्यै नमः ९९२. ॐ भवाब्धिपोतसत्पुच्छायै नमः ९९३. ॐ सर्वमङ्गलविग्रहायै नमः ९९४. ॐ पृथ्व्यै नमः ९९५. ॐ पृथुलपयोदायै नमः ९९६. ॐ पुण्यायै नमः ९९७. ॐ विधिहरिहरार्चिताब्जाङ्घ्रये नमः ९९८. ॐ त्रिजगज्जनन्यै नमः ९९९. ॐ जैत्रायै नमः १०००. ॐ गोमात्रे नमः

इति श्रीगोसहस्रनामस्तोत्रस्य हवनविधिः॥

गीतं गोनामसाहस्रं रामानन्दपदार्चिना। रामभद्राचार्येण पठन् गोभक्तिमाप्नुयात्॥ मङ्गलं सुरभिर्देवी मङ्गलं वत्सवत्सला। मङ्गलं जगतां धात्री गोमाता नित्यमङ्गलम्॥

इति श्रीचित्रकूटतुलसीपीठाधीश्वरजगद्गुरुरामानन्दाचार्यमहाकविस्वामिरामभद्राचार्यविरचितं श्रीगोसहस्रनामस्तोत्रं सम्पूर्णम्॥ सम्पादक : अपूर्व अग्रवाल