॥ ग्रन्थकर्तृजीवनवृत्तम् ॥
लेखकौ – वाचस्पतिमिश्रः, तुलसीदासपरौहा
(सम्पादकः – नित्यानन्दमिश्रः)
संस्कृतसाहित्यजगति प्रथितकीर्तयो विलक्षणप्रतिभावन्तः पदवाक्यप्रमाणपारावारीणाः पद्मविभूषणसाहित्याकादमीराष्ट्रियपुरस्कारादिपुरस्कृताः कविकुलरत्नानि मध्यप्रदेशस्य सतनामण्डलवर्तिनि मन्दाकिनीसलिलविमलसलिलासक्ते चित्रकूटे कृतनिवासा अहोरात्रं काव्यरचनाव्याजेन सुरभारतीसमर्चने समर्पितजीवनास्तथा च विकलाङ्गजनतोपासनायां सततं संलग्नाः शतावधानिकवयः स्वामिरामभद्राचार्याः केन न ज्ञायन्ते।
वदनं प्रसादसदनं सदयं हृदयं सुधामुचो वाचः।
करणं परोपकरणं येषां केषां न ते वन्द्याः॥
इति यद्भर्तृहरिणा साकूतं समान्वभाणि तदेतदशेषं समञ्जसं प्रस्तुतग्रन्थरत्नस्य प्रणेतृषु धर्मचक्रवर्तिषु महामहोपाध्यायेषु वाचस्पतिषु महाकविषु सर्वतन्त्रस्वतन्त्रेषु प्रस्थानत्रयीभाष्यकारेषु सर्वाम्नायश्रीचित्रकूटतुलसीपीठाधीश्वरेषु श्रीमज्जगद्गुरुश्रीरामानन्दाचार्यास्पदस्वामिश्रीरामभद्राचार्यचरणेषु।
जन्म – स्वामिरामभद्राचार्याणां जनिरुत्तरप्रदेशे जौनपुरजनपदान्तर्वर्तिनि शाण्डिखुर्दनामके ग्रामे द्विसहस्राधिकषष्ठे वैक्रमेऽब्दे माघकृष्णैकादश्यां तदनुसारं पञ्चाशदुत्तरैकोनविंशतिशत ईसवीयाब्दे मकरसङ्क्रान्तौ (१४ जनवरी १९५०) वैवस्वतवासरे निशि निशीथाभिमुख्यां मकरराशिगते सवितरि वसिष्ठगोत्रीयसरयूपारीणविप्रामले कुले विश्वविश्रुतब्राह्मणकुलालङ्कारस्य श्रीराजदेवमिश्रस्य चतुर्थापत्यरूपेणाखण्डसौभाग्यवत्याः श्रीमत्याः शचीदेव्या दक्षिणकुक्षितः समभवत्। एतेषां नामकरणं गिरिधरलाल इति कृत्वा पितरौ मोदमावहन्तौ मासद्वयावधिमेव यापितवन्तौ हा हन्त तदानीमेव दैवदुर्विपाकात् रोहुआरुजाप्रकोपाद्बालकस्य बाह्यदृष्टिर्गता। वस्तुतस्त्वसारमेतं संसारं नावलोकयितुकामेनानेन नवजातशिशुनैव द्विमासेन भौतिके चक्षुषी निमीलिते इत्युत्प्रेक्षामहे। एतान् दृष्टिबाधितान् विज्ञाय महद्दुःखमनुभवन्तः पितामहाः श्रीसूर्यबलिमिश्रमहोदयास्तान् श्रीमद्भगवद्गीतां वारं वारं श्रावितवन्तः। तेन पञ्चवर्षस्यावस्थायामेव जन्मान्तरीयप्रतिभाप्रागल्भ्यभगवद्भजनसाधनधना विलक्षणप्रतिभाशीलाः प्रज्ञाचक्षुष्मन्तो गिरिधरनामानोऽशेषां गीतां कण्ठस्थीकृतवन्तः।
शिक्षार्जनम् – बाल्ये गिरिधरलालाभिधेयानां जगद्गुरुरामभद्राचार्याणां प्राथमिकी शिक्षा पितामहसन्निधावेव सम्पन्ना। एते जानकीजीवनलीलालालित्यलुब्धधियो पितामहचरणेभ्यो गोस्वामितुलसीदासप्रणीतं श्रीमद्रामचरितमानसं साङ्गोपाङ्गं सानुपूर्वीकं पङ्क्तिसङ्ख्यासहितं द्वाभ्यामेव मासाभ्यां कण्ठस्थीकृत्याष्टम एव वर्षे रामनवम्यामश्रावयन्। एतेषां विशिष्टां प्रज्ञां लोचं लोचं पितामहाः सूर्यबलिमहोदयाः पितरौ च संस्कृतस्य पारम्परिकशिक्षां दापयितुं निकटवर्तिनं सुजानपुरस्थं श्रीगौरीशङ्करसंस्कृतमहाविद्यालयमेतान् प्रैषयन्। कुशाग्रबुद्धिसम्पन्ना एकश्रुता[१] गिरिधरमिश्रास्तत्र प्रारम्भिकव्याकरणशिक्षां तत्रत्यव्याकरणविभागाध्यक्षेभ्यः श्रीशीतलाप्रसादमिश्रेभ्यः सम्प्राप्तवन्तः श्लोकसंस्काररचनां च समधिगतवन्तः तत्रत्यसाहित्यविभागाध्यक्षेभ्यः श्रीराममनोरथत्रिपाठिमहाभागेभ्यः। श्रीगौरीशङ्करसंस्कृतमहाविद्यालये नव्यव्याकरणं मुख्यविषयत्वेन स्वीकृत्य प्रथमातो मध्यमाश्रेणीपर्यन्तं सर्वाः परीक्षाः सविषेशाङ्कं सर्वप्राथम्येन प्रथमश्रेण्या समुत्तीर्योच्चशिक्षार्थं वाराणस्यां सम्पूर्णानन्दसंस्कृतविश्वविद्यालयं प्रविष्टवन्तः। तत्कालीनव्याकरणविभागाध्यक्षाणां श्रीभूपेन्द्रपतित्रिपाठिनां शीतलस्नेहच्छायायां वैयाकरणभूषणसारम् एवं शाब्दिकशिरोमणिश्रीपण्डितकालिकाप्रसादशुक्लमहाभागानां श्रीचरणकमलसन्निधावन्यांश्च व्याकरणटीकाग्रन्थान् समधीत्य पुनश्चातिरिक्तसमये प्रतिदिनं सायं षड्ढोरावधिं[२] समुपविश्य शब्दसागरमन्दरमतिव्याकरणविभागाध्यक्षचराणानामभिनवपाणिनीनां डॉ॰रामप्रसादत्रिपाठिनां सन्निधौ भाष्यान्तव्याकरणग्रन्थानामन्येषां नव्यव्याकरणस्य पदवाक्यप्रमाणग्रन्थानां सपरिष्कारं निगूढतत्त्वबोधपुरःसरं विशेषमध्ययनं विधिवत्कुर्वाणाः शास्त्रिकक्षामीसवीयाब्दे चतुःसप्तत्युत्तरैकोनविंशतिशते विश्वविद्यालये सर्वोत्तमाङ्कैः सह समुत्तीर्य प्रथमं स्थानं लब्धवन्तः। आचार्यकक्षायामधीयानाः सन्तो भारतसर्वकारद्वारा प्रायोजितास्वखिलभारतीयप्रतियोगितासु सर्वानपि प्रतियोगिनः प्रतिभया परिभाव्य वादविवादान्त्याक्षरीसमस्यापूर्तिव्याकरणसाङ्ख्येतिपञ्चप्रतियोगितासु प्रथमं स्थानं लब्धवन्तः। तत्र पुरस्कर्तुं स्वयं समागता तत्कालीना प्रधानमन्त्रिणी श्रीमतीन्दिरागान्धी पञ्चपुरस्कारैः सहोत्तरप्रदेशस्य कृते विशालरजतपट्टिकारूपं चलवैजयन्तीपुरस्कारमपि ससाधुवादमदात्। ईसवीयाब्दे षट्सप्तत्युत्तरैकोनविंशतिशत आचार्यकक्षां विश्वविद्यालयस्य सर्वेष्वपि विभागेषु सर्वाधिकाङ्कैः सह समुत्तीर्य विशिष्टां कीर्तिमाभजद्भ्यः स्वामिवर्येभ्यो गिरिधरलालाभिधेयेभ्यः सप्तस्वर्णपदकानि कुलाधिपतिस्वर्णपदकं चामिलन्। सम्पूर्णानन्दसंस्कृतविश्वविद्यालयस्यैव पी॰एच्॰डी॰ (विद्यावारिधिः) इत्युपाधये अध्यात्मरामायणेऽपाणिनीयप्रयोगाणां विमर्शः इति विषये शोधप्रबन्धमपि लिखितवन्तोऽनुसन्धानविधया केवलैस्त्रयोदशभिरेव दिवसैः। तथा च पाणिनीयाष्टाध्याय्याः प्रतिसूत्रं शाब्दबोधसमीक्षा इति विषये द्विसहस्रपृष्ठात्मकं शोधप्रबन्धं प्रणीय तस्मादेव विश्वविद्यालयतो डी॰लिट्॰ (वाचस्पतिः) इत्युपाधिमप्यलभन्त।
विरक्तदीक्षोत्तरजीवनम् – १९८३ ईसवीयाब्दे कार्त्तिकशुक्लपौर्णमास्यां श्रीरामानन्दवैष्णवसम्प्रदाये विरक्तवेषो गृहीतो गिरिधरलालमिश्रचरणैः श्रीमदलर्कपुरीप्रयागनिवासिभ्यः फलाहारिसञ्ज्ञया प्रसिद्धेभ्यः श्रीश्रीरामचरणदासमहाभागेभ्यः। यद्यपि मिश्रचरणैः श्रीराममन्त्रो विरक्तवैष्णवसम्प्रदायदीक्षा च गृहीते जीवनस्याष्टम एव वर्षे श्रीमद्रामवल्लभाशरणमहाराजचरणारविन्दप्रमुखकृपापात्रेभ्यः श्रीमदीश्वरदासमहाभागेभ्यो विरक्तवेषसमकालमेव पञ्चसंस्कारविधिनाऽमीषां पूर्वाश्रमौपचारिकताऽपीतिहासपृष्ठं समधिशिश्रिये। अतोऽच्युतगोत्राणामेषां महात्मनां रामभद्रदासः इति नाम ख्यातिमगमत्। रामभद्रदासाः समष्टिमङ्गलाय १९८७ ईसवीये तुलसीजयन्त्यां मन्दाकिनीविमलसलिलासक्त आमोदवने श्रीतुलसीपीठस्य प्रामाणिकीं प्रतिष्ठां विधाय श्रीचित्रकूटतुलसीपीठाधीश्वरपदालङ्कृता जाताः। नारदभक्तिसूत्र ईशाद्येकादशोपनिषत्सु श्रीमद्भगवद्गीतायां ब्रह्मसूत्रे च श्रीराघवकृपाभाष्यं विलिख्य प्रस्थानत्रयीभाष्यकारत्वेन प्रथितयशसः सारस्वत्या प्रतिभया योग्यतया स्वामिवर्यान् श्रीरामानन्दसम्प्रदायस्य जगद्गुरुपदे काशीविद्वत्परिषत्सम्मत्याऽखाड़ापरिषन्महान्तो मनीषिणो गण्यमान्या विद्वांसो जगद्गुरवश्च समवेतघोषणेन ससम्मानं प्रतिष्ठापितवन्तोऽभिषेचितवन्तश्च। एवं हि स्वामिवर्याः श्रीचित्रकूटतुलसीपीठाधीश्वरप्रस्थानत्रयीभाष्यकारजगद्गुरुरामानन्दाचार्यस्वामिरामभद्राचार्या इत्याख्येन भुवि लब्धयशोराशयः सततमेव विकलाङ्गजनतोपासनायां समष्टिहिताय राष्ट्रसेवायै च समर्पितजीवना राजमाना जाताः।
विशेषः – निगूढानां शास्त्रविषयाणामवगमनं नवनवोन्मेषशालिनी प्रतिभाकल्पनाकमनीयता तर्ककर्कशमस्तिष्कं प्रौढपाण्डित्यं गुरुजने विनम्रता नैष्ठिकं ब्रह्मचर्यं श्रीरामोपासनारुचिश्चामीषां देशिकवर्याणां निसर्गसिद्धा विशेषता। काव्यरचनापाटवं त्वमीषां सार्धत्रिवर्षावस्थायामेव सुस्पष्टमुद्भूतम्। राष्ट्रभाषासंस्कृतभाषयोरप्याशुकवित्वं सहजसिद्धम्। एभिः श्रीचित्रकूटे नव पयोव्रतान्यापि विशालानि षण्मासपर्यन्तानि विहितानि। शरीरस्य वसिष्ठगोत्रीयत्वादिमे शिशुरूपराघवमेव समुपासते लालयन्ति च वात्सल्यभावनया। देवतुल्यसमाराध्या अस्माकं सद्गुरवः जगद्गुरुस्वामिरामभद्राचार्यमहाराजाः शाश्वतं भासन्तामिह लोके यावच्चन्द्रदिवाकराविति मङ्गलं कामयमानास्तेषां चरणकमलयोरर्पयन्तश्च प्रणतीः कथयन्त इदं विरमामः –
रामभद्रो हि जानाति रामभद्रसरस्वतीम्।
रामभद्रो हि जानाति रामभद्रसरस्वतीम्॥
ग्रन्थसूची – जगद्गुरुरामभद्राचार्यप्रणीताः प्रमुखग्रन्था अधोलिखिताः सन्ति।
पद्यकृतयः
महाकाव्यानि
अरुन्धती (१९९४)। हिन्द्याम्।
श्रीभार्गवराघवीयम् (२००२)। संस्कृते। हिन्द्यनुवादसहितम्।
अष्टावक्र (२०१०)। हिन्द्याम्।
गीतरामायणम् (२०११)। संस्कृते। हिन्द्यनुवादसहितम्।
खण्डकाव्यानि
काका विदुर (१९८०)। हिन्द्याम्।
माँ शबरी (१९८२)। हिन्द्याम्।
आजादचन्द्रशेखरचरितम् (१९९६)। संस्कृते। हिन्द्यनुवादसहितम्।
लघुरघुवरम् (२००१)। संस्कृते। हिन्दीपद्यगद्यानुवादसहितम्।
श्रीसरयूलहरी (२००१)। संस्कृते। हिन्द्यनुवादसहिता।
भृङ्गदूतम् (२००४)। संस्कृते। हिन्द्यनुवादसहितम्।
अवध कै अँजोरिया (२०११)। अवध्याम्।
श्रीसीतासुधानिधिः (२०११)। संस्कृते। हिन्द्यनुवादसहितः।
पत्रकाव्यम्
कुब्जापत्रम् (२००३)। संस्कृते। हिन्द्यनुवादसहितम्।
गीतकाव्यानि
राघवगीतगुञ्जन (१९९१)। हिन्द्याम्।
भक्तिगीतसुधा (१९९३)। हिन्द्याम्।
रीतिकाव्यम्
श्रीसीतारामकेलिकौमुदी (२००८)। ब्रजभाषायाम्। हिन्द्यनुवादसहिता।
शतककाव्यानि
आर्याशतकम् (१९९६)। संस्कृते। हिन्द्यनुवादसहितम्।
श्रीगणपतिशतकम् (१९९६)। संस्कृते। हिन्द्यनुवादसहितम्।
श्रीचण्डीशतकम् (१९९६)। संस्कृते। हिन्द्यनुवादसहितम्।
श्रीराघवेन्द्रशतकम् (१९९६)। संस्कृते। हिन्द्यनुवादसहितम्।
श्रीरामभक्तिसर्वस्वम् (१९९७)। संस्कृते। हिन्द्यनुवादसहितम्।
श्रीराघवचरणचिह्नशतकम् (२००१)। संस्कृते। हिन्द्यनुवादसहितम्।
श्रीजानकीचरणचिह्नशतकम् (२००१)। संस्कृते। हिन्द्यनुवादसहितम्।
मन्मथारिशतकम् (२००७)। संस्कृते। हिन्द्यनुवादसहितम्।
श्रीरघुनाथशतकम् (२०११)। संस्कृते। हिन्द्यनुवादसहितम्।
स्तोत्रकाव्यानि
श्रीहनुमच्चत्वारिंशिका (१९८३)। संस्कृते। हिन्द्यनुवादसहिता।
श्लोकमौक्तिकम् (१९८३)। संस्कृते। हिन्द्यनुवादसहितम्।
मुकुन्दस्मरणम् (१९९६)। संस्कृते। हिन्द्यनुवादसहितम्।
श्रीजानकीकृपाकटाक्षस्तोत्रम् (१९९६)। संस्कृते।हिन्द्यनुवादसहितम्।
भक्तिसारसर्वस्वम् (१९९७)। संस्कृते। हिन्द्यनुवादसहितम्।
श्रीगङ्गामहिम्नःस्तोत्रम् (१९९८)। संस्कृते। हिन्द्यनुवादसहितम्।
नमोराघवायाष्टकम् (२००१)। संस्कृते। हिन्द्यनुवादसहितम्।
श्रीचित्रकूटविहार्यष्टकम् (२००१)। संस्कृते। हिन्द्यनुवादसहितम्।
श्रीरामवल्लभास्तोत्रम् (२००१)। संस्कृते। हिन्द्यनुवादसहितम्।
श्रीराघवभावदर्शनम् (२००२)। संस्कृते। हिन्द्यनुवादसहितम्।
चरणपीडाहराष्टकम् (२००८)। संस्कृते। हिन्द्यनुवादसहितम्।
सर्वरोगहराष्टकम् (२०१०)। संस्कृते। हिन्द्यनुवादसहितम्।
सुप्रभातकाव्यम्
श्रीसीतारामसुप्रभातम् (२००९)। संस्कृते। हिन्द्यनुवादसहितम्।
वृत्तिकाव्यम्
अष्टाध्याय्याः प्रतिसूत्रं शाब्दबोधसमीक्षा (१९९७)। संस्कृते।
नाटके
उत्साह (१९९६)। हिन्द्याम्।
श्रीराघवाभ्युदयम् (१९९६)। संस्कृते। हिन्द्यनुवादसहितम्।
गद्यकृतयः
प्रस्थानत्रय्यां श्रीराघवकृपाभाष्याणि
श्रीब्रह्मसूत्रेषु श्रीराघवकृपाभाष्यम् (१९९८)। संस्कृते हिन्द्यां च।
श्रीमद्भगवद्गीतासु श्रीराघवकृपाभाष्यम् (१९९८)। संस्कृते हिन्द्यां च।
कठोपनिषदि श्रीराघवकृपाभाष्यम् (१९९८)। संस्कृते हिन्द्यां च।
केनोपनिषदि श्रीराघवकृपाभाष्यम् (१९९८)। संस्कृते हिन्द्यां च।
माण्डूक्योपनिषदि श्रीराघवकृपाभाष्यम् (१९९८)। संस्कृते हिन्द्यां च।
ईशावास्योपनिषदि श्रीराघवकृपाभाष्यम् (१९९८)। संस्कृते हिन्द्यां च।
प्रश्नोपनिषदि श्रीराघवकृपाभाष्यम् (१९९८)। संस्कृते हिन्द्यां च।
तैत्तिरीयोपनिषदि श्रीराघवकृपाभाष्यम् (१९९८)। संस्कृते हिन्द्यां च।
ऐतरेयोपनिषदि श्रीराघवकृपाभाष्यम् (१९९८)। संस्कृते हिन्द्यां च।
श्वेताश्वतरोपनिषदि श्रीराघवकृपाभाष्यम् (१९९८)। संस्कृते हिन्द्यां च।
छान्दोग्योपनिषदि श्रीराघवकृपाभाष्यम् (१९९८)। संस्कृते हिन्द्यां च।
बृहदारण्यकोपनिषदि श्रीराघवकृपाभाष्यम् (१९९८)। संस्कृते हिन्द्यां च।
मुण्डकोपनिषदि श्रीराघवकृपाभाष्यम् (१९९८)। संस्कृते हिन्द्यां च।
अन्ये श्रीराघवकृपाभाष्ये
श्रीनारदभक्तिसूत्रेषु श्रीराघवकृपाभाष्यम् (१९९१)। संस्कृते हिन्द्यां च।
श्रीरामस्तवराजस्तोत्रे श्रीराघवकृपाभाष्यम् (२०००)। संस्कृते हिन्द्यां च।
हिन्दीभाष्याणि
श्रीहनुमानचालीसायां महावीरी टीका (१९८३)। हिन्द्याम्।
श्रीरामचरितमानसे भावार्थबोधिनी टीका (२००५)। हिन्द्याम्।
श्रीभक्तमाले मूलार्थबोधिनी टीका (२०१४)। हिन्द्याम्।
विमर्शौ
अध्यात्मरामायणेऽपाणिनीयप्रयोगानां विमर्शः (१९८१)। संस्कृते।
श्रीरासपञ्चाध्यायीविमर्शः (२००७)। हिन्द्याम्।
प्रवचनसङ्ग्रहाः
मानस में तापस प्रसंग (१९८२)। हिन्द्याम्।
सुग्रीव का अघ और विभीषण की करतूति (१९८५)। हिन्द्याम्।
श्रीगीतातात्पर्य (१९८५)। हिन्द्याम्।
सनातनधर्म की विग्रहस्वरूप गोमाता (१९८८)। हिन्द्याम्।
श्रीतुलसीसाहित्य में कृष्णकथा (१९८८)। हिन्द्याम्।
मानस में सुमित्रा (१९८९)। हिन्द्याम्।
सीता निर्वासन नहीं (१९९०)। हिन्द्याम्।
प्रभु करि कृपा पाँवरी दीन्ही (१९९२)। हिन्द्याम्।
परम बड़भागी जटायु (१९९३)। हिन्द्याम्।
श्रीसीताराम विवाह दर्शन (२००१)। हिन्द्याम्।
तुम पावक मँह करहु निवासा (२००४)। हिन्द्याम्।
अहल्योद्धार (२००६)। हिन्द्याम्।
हर ते भे हनुमान (२००८)। हिन्द्याम्।
सत्य रामप्रेमी श्रीदशरथ (२००९)। हिन्द्याम्।
वेणुगीत (२०११)। हिन्द्याम्।
[१] एकपाठिन एकसन्धिग्राहिणो वा।
[२] कालाध्वनोरत्यन्तसंयोगे (पा॰सू॰ २.३.५) इत्यनेन द्वितीया।
This page was last modified on October 22, 2015.